Hadrut ili

Türk-Azeri saldırganlığı sonucu 2020’de işgal edildi. Binaların, altyapının ve anıtların akıbeti bilinmiyor. Sakinleri ise göç etmek zorunda kaldı. 

Hadrut 

Aynı adı taşıyan ilin idari merkezi olan Hadrut şehri, Stepanakert’in 50 kilometre güneydoğusunda, deniz seviyesinden 750-800 metre yükseklikte bulunmaktadır. Kentteki Surb Harutyun (Kutsal Diriliş) Kilisesi 17. yüzyılda inşa edilmiştir. İlde kentin çevresindeki kale kalıntıları da dahil olmak üzere yaklaşık üç bin tarihi ve mimari eser bulunmaktadır. Kent 1939 yılında Hadrut olarak yeniden adlandırılana dek tarihi Dizak adını muhafaza etmiştir. Zirvesi 2478 metre ile Dizapayt Dağı, ilin en yüksek noktasıdır.

Hadrut Sb. Harutyun (Kutsal Diriliş) Kilisesi 

2020 yılında işgalden sonra kilisenin akıbeti bilinmiyor. 

Mets Tagher köyü 

Mets Tagher, Hadrut’un 17 kilometre kuzeyinde, deniz seviyesinden 1200 metre yükseklikte, Hadrut ilinde bir köydür. SSCB Hava Mareşali A. Khanperyants’ın (1902-1950) doğum yeridir; köy çevresinde birkaç kilise ve manastırın yanısıra eski köprüler bulunmaktadır. İlin; Mets Tagher, Togh, Tumi, Mokhrenes ve diğer birkaç köy havalisindeki bu kısmı, tarihi ve mimari anıtlar açısından çok zengindir. 

Surb Amenaprkich (Herkesin Kurtarıcısı) Kilisesi –dış, iç ve giriş detayları. 

2020 işgalinden sonra kilisenin akıbeti bilinmiyor. 

Azokh köyü 

Köy, kentin 22 kilometre kuzeybatısındaki Hadrut ilinde, deniz seviyesinden 700 metre yükseklikte bulunur. Azokh’ta kilise, manastır ve kale kalıntıları bulunmaktadır, ancak insan yapımı aletler, bir insan çenesi ve yüzbinlerce yıl önce  soyu tükenmiş hayvan kemiklerinin bulunduğu erken taş devri zengin katmanlarının yer aldığı Azokh Mağarasıyla dünyaca ünlüdür.  Kazılar hala devam etmektedir; uluslararasi arkeoloj ekibi yeni keşiflerde bulundu ve bulgulara ilişkin önde gelen bilimsel dergilerde makaleler yayınladı.  DKC Hükümeti mağaralardaki büyük yarasa popülasyonunun korunması yanısıra bu çalışmalara da büyük önem vermekteydi.  Ören yerinin akıbeti bilinmemekle beraber mağaradan çıkarılan ve yerel müzede muhafaza edilen buluntular 2020 yılında savaş ertesinde köyün işgali sonrası kaybolmuştur.

Drakhtik köyü 

İldeki ve yurttaki çoğu köy gibi Hadrut’un 24 kilometre kuzeyindeki Drakhtik’in de kendi kilisesi ve çevrede başka anıtla bulunmaktadır.  Aşağıdaki resimde Taghot köyünde ve hemen hemen tüm köylerde olduğu gibi, Karabağ Kurtuluş Savaşı sırasında Drakhtik te kendi savunma mefrezelerini oluşturmak zorunda kaldı. 

Pek çok ülkede egzotik bir meyve olan hurma, tıpkı büyük armutlar gibi Dağlık Karabağ’da ve özellikle Drakhtik’te bolca yetişmektedir.

Taghot köyü 

Köy yönetim merkezinin 15 kilometre kuzeybatısında, deniz seviyesinden 800 metre yükseklikte Carana Dağının güneydoğusunda bulunmaktadır. 1989-1994 yıllarında Azerbaycan saldırılarına maruz kalmış ve sürekli olarak tarım işlerini savunma ile birleştirmek zorunda kalmıştır.

Togh köyü 

Togh; Hadrut’un 20 kilometre kuzeybatısında, Toghasar’ın (Togh Dağı) doğu tarafında, deniz seviyesinden 900 metre yükseklikte, İshkhanaget nehri kıyısında yer almaktadır. Yazılı kayıtlarda 7. yüzyıldan itibaren adı geçmektedir. 16. yüzyılda Dizak meliklerinin ikametgahı olan yerleşke, 17. yüzyılda 10.000 nüfuslu bir kale kentti. 18. yüzyılda Melik Yegan döneminde ün kazandı. Şuşi bir kale haline gelmeden önce Togh en ünlü müstahkem yerleşim yeriydi; ticaret merkezi olmuş ve faal askeri birliklere sahip olmuştur. 

Surp Hovhannes (Aziz Yuhanna) (XVIII yy.), Kusanats Anapat (Bakireler Manastırı) Surp Vardan (Aziz Vardan) (VII. yy.) ve Surb Stepanos (Aziz Stephanus) olmak üzere üç kilisesi vardır.  Köyde ayrıca yarı yıkık olmasına karşın Melik Yegan’ın sarayı ve Dizak Meliklerinin mezarlığı da bulunmaktadır. 

1991 yılı 17 Ekim’inde köyde konuşlanmış Azerbaycan polisi özel birliklerine bağlı askerler Danielyan ailesinin evine baskın düzenledi ve aralarında dört yaşında bir çocuk ta dahil olmak üzere ailenin tüm beş üyesini katletti. Bu korkunç eylemin ardından köyde özsavunma güçleri örgütlendi ve diğer gönüllülerin de desteğiyle 30 Ekim 1991’de köyü özgürlüğüne kavuşturdu. 

Sb. Vardan (Aziz Vardan) Kilisesi 

Yazıtlardan da anlaşılacağı gibi, Surb Vardan (Aziz Vardan) Kilisesi bir bakireler (evlenmemiş din adamları ve münzeviler) manastırıydı. İbrahim Han tarafından öldürülen Dizak Prensi Yegan’ın torunu Prens Bakhtam bu kilisede gömülüdür. 

2020 işgalinden sonra bu ve Togh’daki diğer kiliselerin akıbeti bilinmiyor. 

Sb. Stepanos (Aziz Stephanus) Kilisesi 

Togh köyü Surb Stepanos (Aziz Stephanus) Kilisesi’nin yapım tarihi (muhtemelen 13. yüzyılda inşa edilmiştir) kesin olarak bilinmemekle beraber Melik Yegan’ın oğlu Melik Yesai’nin kitabesinde çatısının 1747 yılında onarıldığından bahsedilmektedir, duvardaki en eski kayıtlar 1421 yılın  ittir. 

Sb. Hovhannes (Aziz Yuhanna) Kilisesi

Melik Yeganyan’ın aile mezarlığı olan Surb Hovhannes’in  (Aziz Yuhanna) Melik Yegan tarafından yaptırıldığı sanılmaktadır. Daha önceki bir kilisenin yerine inşa edilmiştir. Melik Yegan’ın çatıyı 1736’da tamir ettirdiğine dair kayıtlar mevcuttur. 

Tumi köyü 

Köy, Hadrut’un 34 kilometre kuzeybatısında, deniz seviyesinden 900-1000 metre yükseklikte bulunur. Tumi ve çevresinde 9. yüzyıldan kalma bir kale, 9. yüzyıla ait bir manastır ve Kızıl Kilise (9. yy.) kalıntıları, Surb Hovhannes (Aziz Yuhanna) Kilisesi (18. yy.), birkaç antik yerleşim yeri, 13. yy.’a ait bir köprü, 10-18. yy. kral hamamları vb. gibi birçok anıt ve tarihi ilgi uyandıran mekanlar bulunmaktadır.   

Kilise kalıntılarının yakınında «Kral Sarayı» olarak adlandırılan yapı kalıntıları ve «Tagavorakan» (krala ait) olarak adlandırılan mezar taşı bulunmaktaydı. Köy ile ilgili mekan arasında kalan çeşmeye «Kral Çeşmesi» adı verilir. Tumi, Prens Abu Museh’in ikametgahıydı ve bahsedilen kral, oğlu Gagik’tir. Bu sülale 9. yy.’da Tumi yakınlarındaki Gtich kalesinin de sahibiydi. 

Hala 1000 yılına kadar uzanan bir yazıtı olan 9. yüzyıldan kalma Kızıl Kilise’nin (Kırmızı Kilise veya Karmir Yeghtsi) kalıntıları.

2020 işgalinden sonra Tumi kiliselerinin akıbeti de bilinmemektedir. 

Mokhrenes köyü 

Köy, Hadrut’un 28 kilometre kuzeybatısında, deniz seviyesinden 800 metre yükseklikte bulunmaktadır. Özellikle yakınında bulunan ve şu anda yıkılmış olan Okhtı Drni (Yotdrnani-Yedi kapılı) Manastırı ile ünlüdür. Ancak Haçların yeri olan (burada on beş haçkar/haç taşı bulunmuştur) Surb Sarkis (Aziz Cercis) Kilisesi ve yakınındaki Surb Hanes (Aziz Yuhanna) kutsal mekanı olmak üzere başka anıtlara da sahiptir.