Խոջալու 

Ղարաբաղի ինքնապաշտպանական ուժերի գործողությունները պարտադրված էին հենց Ադրբեջանի կողմից: Լեռնային Ղարաբաղն Ադրբեջանի կազմում ներառելուց անմիջապես հետո վերջինս սկսեց հայերին դուրս մղելու երկարաժամկետ քաղաքականություն վարել: Վարչական բաժանումները նպատակ ունեին մեկուսացնելու հայկական գյուղերը, և ռազմավարական հանգուցակետերում հիմնվում էին նոր ադրբեջանական բնակավայրեր, որոնք վերահսկում էին հաղորդակցությունը հայկական քաղաքների և գյուղերի միջև: Հետագայում այս ադրբեջանական բնակավայրերը արհեստականորեն մեծացվում էին Ադրբեջանի շրջաններից բերված բնակչության օգնությամբ: Նույն քաղաքականությունը վարվում էր խառը բնակչություն ունեցող գյուղերում: Հակամարտության ընթացում այս գործելակերպը ծառայում էր Արցախը Հայաստանից, ինչպես նաև հայկական բնակավայըերը միմյանցից կտրելու համար, քանի որ հայկական քաղաքաներն ու գյուղերը միմյանց կապող հիմնական ճանապարհները հաճախ նախագծված էին այնպես, որ անցնեին ադրբեջանական բնակատեղիներով և շրջանցեին Ղարաբաղը: Այսպիսով մի զինված ադրբեջանական գյուղն ի վիճակի էր կտրել կապը ամբողջ շրջանների միջև: Նրանք ոչ միայն ճանապարհներն էին փակում, այլև աստիճանաբար վերածվեցին հայկական գյուղերի վրա հարձակումների պլացդարմների և կրակակետերի, որտեղից հրետանին և մեծ տրամաչափի զենքերը կրակում էին շրջակա հայկական գյուղերի վրա: Հայերը կանգնած էին երկընտրանքի առջև՝ կամ հաշտվել հարձակումների և հրետանակոծումների հետ և մեռնել գնդակներից, արկերից և սպառնացող սովից, կամ էլ ոչնչացնել այդ կրակակետերը:  Դժվար է նրանց մեղադրել երկրորդ տարբերակն ընտրելու համար: Թեև փոքր-ինչ դժվար է հայկական քաղաքների և գյուղերի վրա հարձակվող, առևանգումներ և սպանություններ իրականացնող ադրբեջանական բնակատեղիների բնակիչներին խաղաղ բնակչություն անվանել, ԼՂ ինքնապաշտպանական ուժերը հետևողականորեն զգուշացնում էին բոլոր բնակավայրերի հանդեպ իրենց տեղի ունենալիք գործողությունների մասին: Բարձրախոսներով հայտարարվում էր ԼՂ ուժերի մոտալուտ հարձակման մասին և այն մասին, որ միջանցք է թողնվել քաղաքացիական անձանց և մյուսների համար, ովքեր կնախընտրեին չմասնակցել ռազմական գործողություններին:  

Խոջալուն նախկինում հիմնականում հայերով բնակեցված գյուղ էր, որը ռազմավարական դիրք էր գրավում Ստեփանակերտի և ԼՂ օդանավակայանի միջև: Սկզբում այն դեմոգրաֆիկ բռնի փոփոխությունների թիրախ էր ադրբեջանցիների կողմից, իսկ ԼՂ և Ադրբեջանի միջև արդեն բացահայտ հակամարտության շրջանում արագորեն վերածվեց Ստեփանակերտի դեմ կրակային հենակետի: Երբ ԼՂ ինքնապաշտպանական ուժերն իրենց մայրաքաղաքը կրակից աապհովելու բնական որոշում ընդունեցին, նրանք Խոջալուի բնակչությանը զգուշացրեցին հարձակումից մի քանի օր առաջ:

Երբ տարհանման դեմ  Ադրբեջանի ղեկավարությոն նախնական որոշոմից հետո Խոջալուի ադրբեջանական բնակչությանն ի վերջո թույլ տրվեց լքել գյուղը, նրանցից ոմանց գնդակահարեցին Աղդամի մատույցնեում, որը հեռու էր որևէ հայկական զինված ստորաբա-անման տեղակայման վայրից և գտնվում էր Ադրբեջանի ազգային ճակատի հսկողության տակ: Այն, որ ադրբեջանցիներին գնդակահարել էին Խոջալուից հեռու, ադրբեջանական մի քաղաքի մոտ, անհեթեթ է, բայց փաստ է: Ադրբեջանի այդ ժամանակվա նախագահ Ա. Մութալիբովը խոստովանել էր, որ «քաղաքացիական բնակչության անցնելու համար հայերը միջանցք էին թողել: Ինչու՞ պետք է կրակ բացվեր» («Նեզավիսիմայա գազետա», ապրիլի l 2, 1992թ.): Սույն փաստը հաստատել են նաև տարբեր ադրբեջանցի պաշտոնյաներ, մարդու իրավունքների պաշտպաններ և լրագրողներ (Արիֆ Յունուսոֆ, մարդու իրավունքների պաշտպան. «… Խոջալոի վրա հարձակումն անսպասելի չէր». «Օգոնյոկ» ամսագիր, 14-15հհ., 1992թ., Էլման Մամեդով, Խոջալուի գյուղապետ. «Մենք գիտեինք, որ խաղաղ բնակչության համար միջանցք է թողնվել», «Բակինսկի ռաբոչի» թերթից մեջբերում «Ռուսկայա միսլում» 03.03.1992թ.):

Ա. Մութալիբովը կարծում էր, որ այս աննախադեպ հանցագործությունը կապված էր ընդդիմության՝ Ադրբեջանի ազգային ճակատի՝ իրեն իշխանությունից հեռացնելու ջանքերի հետ, որպեսզի այդ արյունահեղության համար պատասխանատվությունն իր վրա դրվի:  «Նովայա վրեմյա» ամսագրին տված իր հարցազրույցում նա կրկնել է դրանից ինը տարի առաջ իր հայտարարությունը. «ակնհայտ է, որ ոմանք կազմակերպել այդ սպանությունները Ադրբեջանում իշխանության փոփոխության նպատակով» 2001 թ. 2001թ. մարտի 6):

Ի դժբախտություն հանցագործների, չեխ լրագրող Յանա Մազալովան հանցագործության վայր այցելեց երկու անգամ՝ փետրվարի 28-ին և մարտի 2-ին: Իր երկրորդ այցելության ժամանակ նա վկայեց, որ իր երկու այցելություննրի միջև դիակները պղծվել և այլանդակվել էին: Այդ տարածքը Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատի հսկողության ներքո էր, և հայերն այնտեղ հասանելիոթյուն չունեին: Կարծես այս վկայությունը բավարար չէր, նույն եզրակացության եկավ Բաքվից այդ տեսարնները նկարելու համար ժամանած մի լրագրող՝ Չինգիզ Մուստաֆաևը, որն այդ մասին հայտնեց «D-Press» լրտավական գործակալությանը տված իր հարցազրույցում: Նա նաև հայտարարեց, որ ծրագրում է անկախ հետաքննություն իրականացնել: Մուստաֆաևին խորհուրդ տվեցին լքել Աղդամը: Նա հետագայում սպանվեց անհայտ հանգամանքներում:

Ցավալի է, որ Ադրբեջանի կառավարություններն այս պատերազմական միջադեպն օգտագործում են քարոզչական նպատակներով և հայերին մեղադրում բոլոր երկրային մեղքերում: Տարբեր երկրներում կազմակերպվում են այսպես կոչված «Խոջալուի ցեղասպանության» հիշատակի միջոցառումներ և հայերի դեմ կազմակերպված արշավներ: Սակայն այս արշավը շատ դեպքերում հակառակ ազդեցությունն է ունեցել, քանի որ շատ կեղծարարություններ են բացահայտվել: Միայն մեկն էլ շատ խոսուն է. Պարզվել է, որ մի քանի երեխաների մարմինների վրա սգացուղ մի կնոջ լայնորեն շրջանառվող մի լուսանկար, որ իբր արված էր Խոջալուում, իրականում Թուրքիայում 1982թ. տեղի ունեցած երկրաշարժից հետո իր երեխաների մահը սգացող քուրդ կնոջ նկար է: Այլ լուսանկարներում պատկերված են կմախքների շարքեր. ենթադրվում է, որ մի քանի օրում մարմինները քայքայվել են մինչ այդ աստիճանի: Իբր «հայկական վայրագությունները» ցուցադրելու համար տարբեր աղբյուրներ օգտագործում են 1999թ. Բալկաններում տեղի ունեցած ջարդերի նկարներ, անգամ Հայաստանի Հանրապետությունում հայկական գյուղի վրա խորհրդային զորքերի արաշավանքի նկարներ: Այսպիսի կեղծարարությունները բազմաթիվ են: Դրանք լայնորեն շրջանառվում են ադրբեջանական մամուլում և տարբեր միջոցառումների ժամանակ, տեղ են գտել պաշտոնական կայքերում, տպագրվել են գրքերում: Այդ ամենը ցավալիորեն նվազեցնում է մարդկային ողբերգության դերը և մեծապես անբարոյական է:

Հայրենիքի պաշտպանությունը 

Պաշտպանության (Ինքնապաշտպանության) կոմիտեն  ստեղծվել է 1992թ. մարտի 26-ին, որպես ԼՂՀ Նախարարների խորհրդի ենթակայությամբ գործող, ժամանակավոր կառավարման մարմին: Նախարարների խորհրդի մասին օրենքի 26-րդ կետի համաձայն, այն պատասխանատու էր ռազմական ոլորտի ղեկավարման համար և պետք է ձեռք առներ Հանրապետության անվտանգության և պաշտպանության համար հրատապ միջոցներ: Դրա նախագահ նշանակվեց Սերժ Սարգսյանը, որն էլ մշակեց դրա կառուցվածքն ու կանոնադրությունը: Կոմիտեն իրագործում էր Գերագույն խորհրդի և Նախարարների խորհրդի որոշումները և 1992-93թթ. ծրագրեց և իրականացրեց այնպիսի կարևոր միջոցառումներ, ինչպիսիք էին կամավոր ինքնապաշտպանական խմբերի համախմբումը, զենքերի և զինամթերքի ձեռքբերումը, զբաղվեց թիկունքային հարցերով, ստեղծեց կանոնավոր բանակի կառուցվածքային ստորաբաժանումներ, ակտիվ դերակատարություն ունեցավ ռազմական գործողությունների ծրագրման և իրականացման գործում: Այն նաև հրատակում էր «Մարտական թերթիկ» պարբերականը: Կոմիտեն գործեց մինչև 1993թ. նոյեմբերի 10, երբ Պաշտպանության պետական կոմիտեի նախագահի հրամանով ստեղծվեց Պաշտպանության բանակը: 

Պաշտպանության պետական կոմիտեն  ԼՂՀում բարձրագույն իշխանության արտակարգ մարմին էր, որին ԼՂ ազատագրական պատերազմի ընթացքում պատվիրակված էին գործադիր իշխանության և ռազմական դրության կառավարման լիազորությունները: Այն ստեղծվեց 1992թ. օգոստոսի 15-ին, «ԼՂՀ պետական անկախության հիմնադրույթների մասին» օրենքի համաձայն: Դրա նախագահ նշանակվեց Ռոբերտ Քոչարյանը: Պաշտպանության պետական կոմիտեն  կառավարում էր ԼՂՀ նյութական և ռազմական կարողությունները, մշակեց ինքնապաշտպանական ուժերի քաղաքական և ռազմական ռազմավարությունը, բարելավեց դրանց կառուցվածքը, կատարում էր դրա ղեկավարների նշանակումները և վարում էր զինադադարի հաստատման և հակամարտության կարգավորման բանակցությունները:

Պաշտպանության բանակը ստեղծվեց Պաշտպանության պետական կոմիտեի նախագահի 1993թ. նոյեմբերի 10-ի N 323 որոշմամբ՝ գոյություն ունեցող ինքնապաշտպանական ուժերը բարեփոխելու և համապատասխան կառուցվածով և գործառույթներով ժամանակակից բանակի վերածելու նպատակով: Այդ ուժերը կազմվել էին երկրի տարբեր մասերում գործող կամավորներից և պաշտոնական կարգավիճակ էին ստացել ԼՂՀ Գերագույն խորհրդի կողմից 1992թ. փետրվարի 24-ին: Համարվում է, որ Պաշտպանության բանակի ձևավորումն իրականացվել է չորս փուլուվ: 

1988թ.-24.02.1992թ.

Այս փուլի հիմնական խնդիրը սահմանին մոտ գտնվող բնակավայրերի անվտանգության ապահովումն էր: Այս խնդիրը լուծում էին տեղացիներից կազմված կամավորների խմբերը, որոնք առավել դժվար իրադրություններում օգնություն էին ստանում քաղաքներից եկած նմանատիպ կամավորական խմբերից: Այս խմբերը ստեղծվում էին գաղտնիության պայմաններում, քանի որ դա հակառակ էր խորհրդային օրենքներին: Ադրբեջանական լայնամասշտաբ ագրեսիայի և «Օղակ» գործողությունից հետո տեղահանումների պատճառով անհրաժեշտություն առաջացավ համակարգելու կամավոր խմբերին, և Ազգային խորհուրդը ստեղծեց գաղտնի Ինքնապաշտպանության կոմիտե և շտաբ: Երբ ԽՍՀՄ ներքին գործերի նախարարության ուժերը տարածաշրջանից հեռացան, հայերի վրա հարձակումներն ուժգնացան: Այնուհանդերձ, սա մի շրջան էր, երբ բազմաթիվ բնակավայրերում հաղթանակներ և ազատագրումներ էին գրանցվում: 1992թ. փետրվարի 24-ին ինքնապաշտպանական ուժերը պաշտոնական կարգավիճակ ստացան և սկսեցին կառավարվել մեկ կենտրոնից:

24.02.1992թ.-14.08.1992թ.

Այս փուլը սկսեց Խոջալուի և Ստեփանակերտի օդանավակայանի ազատագրմամբ: Գերագույն խորհուրդը Արկադի Տեր-Թադևոսյանին (Կոմանդոսին) Արցախի ինքնապաշտպանական ուժերի հրամանատար նշանակեց 1992թ. մարտի 4-ին և նույն օրն էլ ստեղծեց Պաշտպանության խորհուրդը, որի ղեկավարն էր Գերագույն խորհրդի նախագահ Արթուր Մկրտչյանը: Ս. Սարգսյանի ղեկավարած Պաշտպանության կոմիտեն ստեղծվեց Գործադիրի կողմից մարտի 26-ին: Այս փուլի բարձրակետերը Շուշիի և Լաչինի ազատագրումն էին: Մայիսի 9-ը հետագայում կոչվեց ԼՂ բանակի օր և տոն հայտատարվեց:

14.08.1992թ. – 1993 թ. մարտ 

Ձևավորվեցին վեց պաշտպանական շրջաններ, որոշվեցին դրանց կառուցվածքներն ու հրամանատարները, տեղի ունեցավ կառուցվածքային ստորաբաժանումների վերակազմավորում: Ռազմական, թիկունքային և քաղաքական հզորությունները համախմբելու և դրանք ավելի արդյունավետ օգտագործելու համար 1992թ. օգոստոսի 15-ին ստեղծվեց Պաշտպանության պետական կոմիտեն, որը ղեկավարեց Ռոբերտ Քոչարյանը: 1992թ. հոկտեմբերին ինքնապաշտպանական ուժերի հրամանատար նշանակվեց Սամվել Բաբայանը: Այս ջանքերի արդյունքում բեկում տեղի ունեցավ ռազմի դաշտում: Իրադրության բարելավմանը նշանակալի կերպով նպաստեցին Վազգեն Սարգսյանի նախաձեռնությամբ ստեղծված «Արծիվ-մահապարտների» կամավորական խմբերը: Պաշտոնապես Պաշտպանության բանակը ձևավորվեց 1993թ. նոյեմբերի 10-ին, և Սամվել Բաբայանը նշանակվեց Պաշտպանության նախարար և բանակի հրամանատար:

1993 թ. մարտ - 1994թ. մայիս

Մեծապես բարելավվեց հրամանատարական ուղղահայացը, ավելի շատ հզորություններ ստեղծվեցին զենքի և զրահատեխնիկայի վերանորոգման համար և զգալիորեն բարելավվեց թիկունքային ապահովումը: Կանգնեցվեց ադրբեջանական զորքերի առաջխաղացումը, հակաօդային պաշտպանությունը նրանց օդուժին զրկեց ԼՂ օդային տարածություն ներխուժելու ազատությունից: ԼՂ շուրջ ստեղծվեց բուֆերային գոտի: