Ձեռագրեր ծաղկելու արվեստը Արցախում

Այս բաժնի բոլոր ձեռագրերի աղբյուրը Մաշտոցի անվան Մատենադարան հին ձեռագրերի ինստիտուտն է:

12-13-րդ դարերն առանձնանում են Արցախի մշակութային կյանքում: Սա մի ժամանակաշրջան էր, երբ ծաղկում էին արհեստները, կառուցվում էին բազմաթիվ վանքեր և եկեղեցիներ, և  ճարտարապետությունը հասավ նախկինում անպատկերացնելի բարձունքների: Զարմանալի չէ, որ այս դարերում Արցախը դարձավ հայկական ձեռագիր արվեստի կենտրոն, և այնտեղ գործում էին գրչության շուրջ երեսուն կենտրոններ, որոնցից ամենահայտնին Գանձասարն էր: Հաջորդ դարերում այդ արվեստն էլ ավելի զարգացավ:

Արցախի վանքերի գրչության կենտրոնները միայն ձեռագրերի ստեղծման կենտրոններ չէին։ Հետաքրքրական է, որ հայկական մյուս գավառներից բավականին շատ հայտնի ձեռագրեր են բերվել այդ հուսալի Արցախ ամրոցում պահվելու համար։ Ի լրումն, Արցախի իշխանները մեծ գումարներ են վճարել օտարերկրյա զավթիչներին մի քանի հայտնի ձեռագրեր փրկելու և դրանք իրենց երկիր բերելու համար: 

13-րդ դարի հայ պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին վկայում է, որ օտարները թալանել էին կարևոր գրքերի արժեքավոր շատ հատորներ և դրանք չնչին գներով վաճառել իրենց բանակի քրիստոնյաներին, որոնք էլ ուրախությամբ գնել էին դրանք և բաժանել տարբեր շրջանների եկեղեցիներին ու վանքերին  (Անթիւ գոյին անդ կտակարանք աստուածային գրոց՝ մեծամեծաց և փոքունց. զայն առեալ այլազգեացն՝ ծախէին քրիստոնէիցն, որ ի զօրուն էին, զյաճախագինն ընդ դոյզն գնոց։ Եւ նոցա խնդութեամբ առեալ, սփռէին յիւրաքանչիւր գաւառ, բաշխելով յեկեղեցիս և ի վանորայս։ Այլ և ի գերելոց անտի զբազումս գնեցին՝ զարս և զկանայս և զմանկտի. զեպիսկոպոսս և զքահանայս և զսարկաւագունս՝ որքան հնար էր, գնեցին իշխանքն քրիստոնեայք Աւագն և Շահնշահն, և Աղբուղայն, որդին Վահրամայ, և Գրիգոր Խաչենեցի՝ Դօփին որդի, որ էր այր երկիւղած, ի տեառնէ և զօրք նոցին, որոց վարձահատոյց Քրիստոս եղիցի. և զամենեսեան ազատ արձակեցին, թողլով ի կամս անձանց՝ ուր և կայցեն։ Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, գլ. 34): Պատմիչը նշում է մի քանի անուններ, այդ թվում՝ Գրիգոր Խաչենացիի անունը, ովքեր նպաստել են ձեռագրերի պահպանմանը։

Արցախում պահվելու շնորհիվ է, որ մինչ օրս պահպանվել են շատ հին և շքեղ մի քանի ձեռագրեր, այդ թվում՝ Մեծ շեն գյուղի 909թ․ Ավետարանը, Դիզակի (այժմ ՝ Հադրութի շրջան) Ցոր գյուղի 1040թ. Ավետարանը, «Բեգյունց»-ի 11-րդ դարի Ավետարանը, Հռոմկլայում (Կիլիկիա) 1166թ. ընդօրինակված Ավետարանը։

Արցախում պահպանվել են նաև Անիի շրջանում և ըստ Անիի ավանդույթի  1211թ․-ին ընդօրինակված «Հաղպատի» Ավետարանը և 1232թ․-ին Գրիգոր Լուսավորչի կողմից պատկերազարդված Ավետարանը (կոչվում է «Թարգմանչաց»՝ Արցախի Թարգմանչաց վանքում ի պահ հանձնվելուց ի վեր)։

Ինչ վերաբերում է Արցախում ստեղծված ձեռագրերին, որպես նախաբան, պարզապես պետք է նշել հետևյալը.

1212թ.-ին Գանձասարում գրված հայտնի ձեռագիր մատյանը, որը հայտնի է որպես Արցախի Վախթանգ Խաչենցու Ավետարան կամ Վախթանգ-Տանգիկ, Արցախի Ուտիք նահանգի ամենահին նկարազարդ ձեռագիրն է, որը պահպանվել է մինչ օրս։    Այն հմտորեն պատկերել է խորանները, չորս Ավետարանիչների նկարները, ինչպես նաև Տիրոջը պատկերող մի քանի մանրանկարներ, Ավետման, Ծննդյան և Համբարձման տեսարաններ:  Թորոսի՝ ծաղկողի անունը, նույնպես հայտնի է: 

էջեր Վախթանգ Խաչենցու ձեռագրից

Արվեստաբան Հրավարդ Հակոբյանը այսպես է գրում Արցախում ստեղծված ձեռագրերի բնութագրական առանձնահատկությունների և գեղարվեստական ​​արժանիքների մասին. «Այս ձեռագրերում մեծ մասամբ խորաններ են, անվանաթերթեր, ավենարանիչների դիմանկարներ և հարուստ լուսանցազարդեր՝ կատարված պրոֆեսիոնալ բարձր վարպետությամբ։ Դեռևս ճարտարապետական կառուցվածքի հետքը պահպանող խորանների ու անվանաթերթերի վեհաշուք տպավորությանը նպաստում է հագեցված ու զվարթ գունաշարը։ Իշխում են մուգ թավշականաչն ու դարչնաշագանակագույնը, որոնց հաճելի հնչեղություն ու փափկություն են հաղորդում սպիտակով  պայծառացված կապույտի և մանուշակավարդագույնի փայլատակող երանգները։ Իսկ ոսկու ցոլքերի առկայությունը դրանց տալիս է ազնիվ տեսք։ Հարկ է նշել, որ խորանների ու անվանաթերթերի ճարտարապետական ընդհանուր կոթողային բնույթը, բուսական ու երկրաչափական զարդամոտիվների համաչափ դասավորությունները այդ մատյանները կապում են Արցախի և Սյունիքի արվեստի մյուս հուշարձանների գեղարվեստական համակարգի հետ։ (Հ. Հակոբյան, Արցախի միջնադարյան արվեստը, Երևան 1991, էջ 33)

Տեսարաններ Արցախի՝ 13-14-րդ դարերի Ավետարանից, որ պահվում է Մատենադարանում

1447թ․ Ավետարան		13-15դդ. Ավետարանը վերանորոգվել և վերականգնվել է 14-րդ, 17-րդ և 18-րդ դարերում և ունեցել է մի քանի մասնավոր սեփականատերեր:

Փորձագետները մատնանշում են ոճի որոշակի նմանություններ վերևում և ներքևում ցուցադրված Ավետարանների միջև, որոնք բոլորն էլ 13-14-րդ դարերի են: Եթե դրանց գրիչներն անգամ նույն մարդիկ չեն, ապա միևնույնն է, ձեռագրերն առնվազն նույն ավանդույթներով են ստեղծվել: 

Այս Ավետարանը նկարազարդվել է Օվաննեսի և Թորոսի կողմից, ընդօրինակվել՝ 13-15-րդ դարերում: Նրա նկարազարդումները հիմնականում ունեն նույն թեմաներն, ինչ նախորդ երկու ձեռագրերը, ինչպես նաև ի ցույց են դնում ոճի ընդհանրությունները:

Այս Ավետարանում Հիսուս Քրիստոսի մկրտության մանրապատկերը շատ նման է նախորդ շարքում ցուցադրված Ավետարանի նույն թեմայով նկարին. հիմնական տարբերություններն այն են, որ նախորդում բացակայում է արարողությունը դիտող բազմությունը, ինչպես նաև Աստծո Աջը, մինչդեռ Սուրբ Հոգին մյուռոնի համար ավելի լավ տեսանելի սրվակ է բռնել: Տաճարում Տիրոջ հետ հանդիպելու նկարն էլ նման է երկու շարք վերևում պատկերվածին:

Տեքստը տրամադրել է Վարդան Դևրիկյանը: