Մարտակերտի շրջան

Մարտակերտի շրջանը զբաղեցնում է պատմական Ջրաբերդ գավառի հիմնական մասը և Արցախի Խաչեն և Գյուլիստան գավառների զգալի մասեր։ Այն ունի պատմաճարտարապետական արժեք ներկայացնող հազար հարյուրից ավելի հուշարձաններ։ Անգամ մինչև քառասունչորսօրյա պատերազմը շրջանի քառասունվեց բնակավայրերից հինգը գտնվում էին ադրբեջանական օկուպացիայի տակ, իսկ մի քանիսը պատերազմից հետո բնակեցված չէին, իսկ 2020թ. բռնազավթվեցին նոր բնակավայրեր ևս:

Մարտակերտ 

Մարտակերտ քաղաքը Մարտակերտի շրջանի կենտրոնն է, գտնվում է Ստեփանակերտից 75 կիլոմետր հեռավորության վրա՝ Թարթառ (Տրտու) գետի աջ ափին՝ ծովի մակարդակից 450 մետր բարձրության վրա։ Մինչև 1992 թվականի բռնազավթումը այն Ղարաբաղի երրորդ ամենամեծ քաղաքն էր՝ Ստեփանակերտից և Շուշիից հետո։ Ազատագրվել է 1993 թվականի հունիսին։

Երբ մարտակերտցիները ստիպված են եղել լքել քաղաքը, այնքան վստահ են եղել, որ վերադառնալու են, որ իրենց բակերում թաքցրել են մեծ տարաներ, որոնք լի էին հայտնի ղարաբաղյան օղիով և կարմիր գինով։ Ադրբեջանցիները չեն գտել դրանք, և Մարտակերտի ազատագրվելուց  հետո խմիչքները դուրս են բերվել և դրվել տոնակատարությունների համար նախատեսված սեղաններին։

Սբ. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցի

Գյուղ Ներքին Հոռաթաղ

Ներքին Հորաթաղ գյուղը Մարտակերտից 4 կմ հյուսիս է և գտնվում է ծովի մակարդակից 500 մ բարձրության վրա: Այն ավերվել է 1992թ., իսկ բնակչությունը տեղահանվել է: Ազատագրվել է 1993թ.:

Գյուղ Հաթերք

Հաթերքը Մարտակերտից 45 կիլոմետր արևմուտք է, գտնվում է ծովի մակարդակից 1000 մետր բարձրության վրա։ Հնում գտնվելով Դվինից Պարտավ տանող ճանապարհին՝ այն ունեցել է տնտեսական և առևտրական մեծ կարևորություն։ 12-16-րդ դարերում ավերվել է կարա-կոյունլու և ակ-կոյունլու ցեղերի կողմից, և 16-րդ դարում նրա բնակիչները հիմնել են Ստորին Հաթերքը։ Հենց Հաթերքում գտնվող Վախթանգ իշխանի պալատում է Մխիթար Գոշն ավարտել իր «Դատաստանագիրք» աշխատությունը։ Նախկինում եղել է մելիքների հայտնի նստավայր։

1991 թվականի օգոստոսի 16-ին գյուղի ինքնապաշտպանական խումբը և կին գյուղացիները գերի են վերցրել խորհրդային ներքին զորքերի քառասուներեք զինվորների և նրանց զրահամեքենաները։ Նրանք պահանջում էին ազատ արձակել Հաթերք և հարևան Չափար գյուղերի երիտասարդներին, ովքեր գերեվարվել էին ներքին զորքերի կողմից և հանձնվել Ադրբեջանի ներքին զորքերին։ Խորհրդային այս զինվորների դիմաց հայ երիտասարդներն ազատ արձակվեցին:

Հաթերքը բռնազավթվել է 1992թ. հունիսին ադրբեջանցիների կողմից և ազատագրվել է 1993թ. փետրվարին:

Գյուղ Մոխրաթաղ

Մոխրաթաղ գյուղը գտնվում է Մարտակերտից 8 կիլոմետր դեպի արևմուտք՝ Տրտու (Թարթառ) գետի ափին՝ ծովի մակարդակից 540 մ բարձրության վրա։ Գյուղում է գտնվում 19-րդ դարի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, իսկ հարևանությամբ վանքերի, ինչպես նաև մելիքի պալատի ավերակներ են։

Գյուղ Վաղուհաս

Մարտակերտից 52 կիլոմետր հարավ-արևմուտք և ծովի մակարդակից 800-900 մետր բարձրության վրա գտնվելով՝ Վաղուհասը հին Արցախի խոշոր գյուղերից է, որը տեղակայված է հինավուրց Վայկունիք և Բերդաձոր գավառների հատման կետում։ Գյուղի շրջակայքում են գտնվում Հին Վաղուհաս բնակավայրի և Մայրաքաղաք կամ Տիրամայր վանական համալիրի (12-13-րդ դդ.) ավերակները։ Գյուղի Վաղուհաս վանքից (12-րդ դար) մնացել են միայն մատուռի ավերակները։

Արցախի ազատագրական պատերազմի ժամանակ Վաղուհասը մի քանի անգամ ձեռքից ձեռք է անցել. Ադրբեջանցիները այրել էին գրեթե բոլոր տները, միայն քչերն էին փրկվել, սպանվել են գյուղի 70 բնակիչներ: 

Վանքասարի եկեղեցի և Տիգրանակերտ

Բռնազավթվել է 2020թ. թուրք-ադրբեջանական ագրեսիայի ժամանակ:

Առանշահիկների տոհմի ամենահայտնի թագավոր Վաչագան Բարեպաշտի պատվին Վանքասարի եկեղեցին երբեմն նաև Վաչագանի եկեղեցի են կոչում: Ասում են, որ Վաչագանը եկեղեցիներ է կառուցել տարվա յուրաքանչյուր օրվա համար:

Տիգրանակերտ

Տիգրան Մեծը կառուցել է իր անունը կրող չորս քաղաքներ, սակայն, դրանց գտնվելու վայրերը հստակ չէին: Արցախի Տիգրանակերտում 2005 թվականից իրականացվող պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են միջնաբերդի մի հատվածը, ամրացված թաղամասի ժայռոտ հիմքերը, կենտրոնական թաղամասը, ավելի ուշ՝ վաղ քրիստոնեական շրջանի եկեղեցու բազիլիկ եկեղեցին և մի շարք այլ շինություններ:

Պարզվել է, որ Տիգրանակերտը կառուցվել է մեկ հատակագծով՝ օգտագործելով հելլենիստական շինարարության ժամանակակից մեթոդներն ու հմտությունները, և եղել է սպիտակ քարով կառուցված բազմաթիվ թաղամասերի քաղաք։

Տեղանքի գտածոները պահվում էին Տիգրանակերտի թանգարանում, որը գտնվում է բլրի ստորոտին, որի վրա հայտնաբերվել են քաղաքի պարիսպների հիմքերը: (Տե՛ս Արցախի թանգարաններ բաժինը)։

Թանգարանը, ինչպես ինքնին տեղանքը, 2020թ. բռնազավթումից հետո անցել է ադրբեջանական վերահսկողության ներքո և դադարել է գոյություն ունենալուց:

Եղիշե Առաքյալի վանք՝ Ջրվշտիկ

Վանքը տեղակայված է Մռավի լեռնաշղթայի անտառապատ լանջին՝ Մատաղիս գյուղի մերձակայքում՝ Սուրբ Եղիշեի գերեզմանի վրա։ Այն Հայաստանի արևելյան կողմերի դարավոր սրբատեղիներից է:  Ի սկզբանե հայտնի որպես Ներսմեհայի սրբավայր՝ քրիստոնեության ընդունումից հետո այն մոտակա ջրվեժի անունով վերանվանվել է Ջրվշտիկ, իսկ հետագայում՝ Եղիշե առաքյալի վանք:

Վաչագան Բարեպաշտ արքան հուշասյուն է կանգնեցրել Եղիշեի մարտիրոսվելու վայրում, որտեղ հետագայում կառուցել է մատուռ-տապանաքար:  Նա նույնպես հուղարկավորված է այս վանքում:

1244թ. վանական համալիրի Սուրբ Եղիշե եկեղեցին կառուցվել է հին եկեղեցու հիմքի վրա:

Կանգուն մնացած 7 եկեղեցիները և մատուռները կառուցվել են 12-17-րդ դարերում։

Սբ. Աստվածածին և Նապատ եկեղեցիներ

Այս եկեղեցիները Մռավ լեռների վրա են և հայերի տեղահանությունների ու կատաղի մարտերի անմիջական վկան են։ Ուստի, պատահական չէ, որ այս եկեղեցիների մոտ կան ազատամարտիկների գերեզմաններ և տեղահանությունների ժամանակ այս եկեղեցիների մոտ զոհվածների հուշարձաններ։ Պաշտպանության բանակի զինվորները այս եկեղեցիների  հիմնական համայնքն են:

Գյուլիստանի՝ տեղահանության ժամանակ զոհված բնակիչների հուշաքարի կողքին գտնվում է մեկ այլ հուշարձան՝ 1992 թվականի հունվարի 13-14-ին՝ Շահումյանի շրջանից տեղահանությունների ժամանակ զոհված և անթաղ մնացած բոլոր մարդկանց հիշատակին։

Երեք Մանկանց վանք

Երեք մանկան (Երից մանկանց) վանքը գտնվում է Մարտակերտի շրջանի Տոնաշեն գյուղից 10 կմ հարավ-արևմուտք՝ Մռավի հարավային լանջերին։ Հիմնադրվել է 17-րդ դարում՝ որպես Գանձասարին հակաթոռ կաթողիկոսություն։ Եկեղեցին 1691 թվականին կառուցել է Սիմեոն Ա Խոտորաշենցի հակաթոռ կաթողիկոսը։ Սարգիսը ճարտարապետը ջանք չի խնայել, որ քառագմբեթ բազիլիկ եկեղեցին նմանվի Գանձասարի Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցուն։ Վանքը՝ ձեռագրերի արտադրության նշանավոր կենտրոնը, ներառում է կաթողիկոսական պալատ, սեղանատուն՝ խոհանոցով և մուտքի սրահ։ Մոտակայքում է գտնվում 17-18-րդ դարերի տապանաքարերով գերեզմանատունը։ Հայոց կաթողիկոսները փորձել են հաշտեցնել Գանձասարի և Երից մանկանց վանքի կաթողիկոսներին՝ հրավիրելով նրանց Մայր Աթոռ Էջմիածին և հորդորելով, որ Երից մանկանցում այլ կաթողիկոսներ չլինեն։ Վերջիններից երկուսին Հայոց կաթողիկոսը բանադրել է, և միայն Գանձասարի կաթողիկոսն է ճանաչվել օրինական։ Առճակատումն ավարտվել է 1819 թվականին, երբ մահացել է Երից մանկանց վերջին կաթողիկոսը, և կաթողիկոսությունը դադարեցրել է իր գոյությունը։ Վանք-ամրոցը կարևոր դեր է խաղացել 18-րդ դարի սկզբին Արցախի ազատագրական շարժման ընթացքում: 1991-1994թթ. Արցախի ազատագրական պատերազմի ժամանակ, երբ էին ադրբեջանական ուժերը գրավել էին Մարտակերտի շրջանի զգալի հատվածներ, տեղի գյուղացիները, որոնք վերածվել էին պարտիզանների, օգտագործում էին վանքը որպես թաքստոց և ուղղաթիռներով հարձակման էին ենթարկվում։ Վանքի վրա արձակված հրթիռները վնասել են պատն ու տապալել խաչը։

Վանքն անվանվել է ի պատիվ Աստվածաշնչի երեք երիտասարդների, ովքեր կրակի մեջ են նետվել, քանի որ հրաժարվել են իրենց հավատքը ուրանալուց, սակայն հրաշքով փրկվել են կրակից։

Գյուղ Թալիշ

Բռնազավթվել է 2020թ. թուրք-ադրբեջանական ագրեսիայի ժամանակ:

Թալիշ գյուղը գտնվում է Մարտակերտից 28 կիլոմետր հյուսիս, ծովի մակարդակից 600 մետր բարձրության վրա։ Այն Արցախի հնագույն գյուղերից է և եղել է Գյուլիստանի (Թալիշ) մելիքության իշխանների նստավայրը։ Նրա Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կառուցվել է 19-րդ դարում, իսկ մոտակայքում Թալիշի կամ Գյուլիստանի մելիքների պալատների ու տոհմական գերեզմանոցների ու Հոռեկա վանքի ավերակներն են։

Թալիշը տուժել է 2016 թվականի պատերազմում, երբ ադրբեջանցի որոշ հատուկջոկատայիններ կարճ ժամանակով մտել են գյուղ և սպանել անօգնական տարեց զույգին։ Այն գրավվել է 2020 թվականի պատերազմում։ Համացանցում պտտվող լուսանկարները ցույց են տալիս, որ ադրբեջանցիները սկսել են իրենց բարբարոսական ավերածությունները՝ պղծելով գյուղում գտնվող, Երկրորդ աշխարհամարտի և Արցախյան ազատամարտի զոհերին նվիրված պատերազմի հուշակոթողը։ Ավելի ուշ հաջորդել է հայերի տների քանդումը և ադրբեջանցի անօրինական ներգաղթյալների համար տների կառուցումը:

Հոռեկավանք 

2020 թվականին Թալիշի գրավումից հետո տեղանքի ճակատագիրը հայտնի չէ։

Վանքը գտնվում է Թալիշ գյուղից 3-4 կիլոմետր դեպի հարավ-արևմուտք։ Վանքին կից եղել է բնակավայր, այժմ մնացել են միայն գերեզմանոցն ու Մելիք Բեգլարյանի կալվածքի ավերակները՝ մոտ 100-120 մետր հեռավորության վրա։

Վանքը կառուցվել է 13-րդ դարում և եղել է միջնադարյան կարևոր սրբավայր։

Մոտակայքում գտնվող ընդարձակ գերեզմանոցը մինչ այժմ օգտագործվում է Թալիշ գյուղի կողմից։ Նրա հին մասը Գյուլիստանի մելիքների տոհմական գերեզմանոցն է եղել։ Նրանց տապանաքարերը սպիտակ քարից և մարմարից են. դրանցից մի քանիսը դիտավորյալ վնասվել են։ Մելիք Աբովի տապանաքարը (Մելիք Բեգլարյանների տոհմի հիմնադիր) թվագրված է 1632 թվականով:

Գյուղ Վանք

Վանքը գյուղ է Մարտակերտից 53 կիլոմետր հարավ-արևմուտք՝ ծովի մակարդակից 1100 մետր բարձրության վրա՝ Խաչեն գետի ձախ ափին՝ Գանձասար լեռան ստորոտին։ Անվանվել է գյուղից դեպի արևմուտք գտնվող Գանձասարի վանքի (13-րդ դար) անունով՝ սկզբում Գանձասար գյուղ կամ Վանքի գյուղ (վանք), իսկ ավելի ուշ՝ պարզապես Վանք։ Նրա շրջակայքում են գտնվում Խոխանաբերդ ամրոցը (12-րդ դար), Դարպասներ ամրացված պալատը (13-րդ դար), մի շարք վանքեր ու պատմական հուշարձաններ։ Հետագա դարերում Վանքը եղել է Հասան Ջալալի ժառանգորդ Ջալալյան մելիքների նստավայրը։

Արցախյան ազատամարտի ժամանակ գյուղի բազմաթիվ տներ ավերվել են հրետանային կրակից։ Վանքն այժմ Ղարաբաղի ամենահետաքրքիր տեղերից է և աշխարհի շատ ծայրերից ժամանող զբոսաշրջիկների այցելության վայր:

Արցախյան հումորի յուրահատուկ զգացումը լավ դրսևորված է Վանք գյուղում։

Գյուղ Զագլիկ		Գյուղ Դրմբոն	Գյուղ Չարեքթար

Գյուղ Քոլատակ

Գյուղը գտնվում է ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանում՝ Մարտակերտից 45 կիլոմետր հարավ-արևմուտք՝ ծովի մակարդակից 1000 մետր բարձրության վրա։

Սբ. Հակոբավանք

Վանքը գտնվում է Քոլատակի ծայրամասում՝ պատմական Խաչեն գավառի վերին հատվածում։ Գրականության մեջ այն կոչվել է նաև Մեծարանց վանք։ Մեծիրանքն Արցախի գավառներից է եղել, որն ունեցել է վանքում բնակվող իր եպիսկոպոսը։ Վանքը պաշտոնապես կոչվում է Սուրբ Հակոբի, քանի որ այնտեղ պահվում էր (հետագայում սրբացված) Մծբինի պատրիարք Հակոբի աջը: Արձանագրություններում նշվում է, որ վանքում վերակառուցման աշխատանքներ են կատարվել 1212 և 1619 թվականներին, իսկ կառուցապատման ոճը վկայում է այն մասին, որ այն կառուցվել է մինչև 9-րդ դարը։ Վանքն ունեցել է յոթից ութ պարսպապատված եկեղեցիներ, որոնցից երեքը բավականին հին են եղել։ Եկեղեցիներին կից վանականների համար կացարաններ են եղել, սակայն այժմ դրանք ավերված են։ Վանքը ժամանակավորապես եղել է նաև կաթողիկոսի նստավայր և դարեր շարունակ՝ ուսման ու ուխտագնացության կենտրոն։ Գիտական արշավախումբը 1960-1964 թվականներին ուսումնասիրել է պատմական Արցախ նահանգի հայկական հուշարձանների արձանագրությունները և գրանցել նմանատիպ տեքստերի մեծաքանակ հատորներ: 1982թ. տպագրված և 1071 արձանագրություն ընդգրկող մի հատորում, որում ներառված են 9-18-րդ դարերը, թվարկված է Սուրբ Հակոբ վանական համալիրի 41 արձանագրություն, որոնցից ամենահինը 853 թվականից է: 

Գյուղի միջով դեպի Խաչեն գետն է հոսում Քոլատակ կոչվող վտակը։ Գյուղում և շրջակայքում կան մի քանի հուշարձաններ՝ Կոշիկ Անապատ եկեղեցին, Հավապտուկ վանքը, Հնձան եկեղեցին, Կաչաղակաբերդ և Խոխանաբերդ ամրոցները։

Գյուղ Առաջաձոր

Գյուղը գտնվում է Մարտակերտ կենտրոնից 45 կմ հարավ-արևմուտք՝ 850-900 մետր բարձրության վրա։ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին թվագրվում է 1668 թվականով, և դրա շրջակայքում կան ժայռափոր երկու եկեղեցիներ (13-րդ դար), ինչպես նաև հնագույն գյուղերի երկու վայրեր, որոնք կոչվում են Անապատ և Կարմիր եկեղեցի (Առաջաձորի մոտ): Նրանից ոչ հեռու հայտնաբերվել են նաև մ.թ.ա. III հազարամյակներով թվագրվող դամբարաններ։

Գյուղ Ծմակահող Մարտակերտից 47 կիլոմետր հարավ-արևմուտք և ծովի մակարդակից 850 մետր բարձրության վրա գտնվող Ծմակահող գյուղի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին (12-րդ դար) կիսավեր է։ Մոտակայքում են գտնվում Հարավա, Մանկա, Անկնունք եկեղեցիները։		Գյուղ Կիչան 1991-94թթ. պատերազմի ընթացքում Կիչանը մի քանի անգամ գրավվել է, սակայն երբեք նույնիսկ մեկ օրով չի մնացել ադրբեջանցիների վերահսկողության տակ: Խաչքարները հայտնաբերվել են մի քանի տարի առաջ Հյուսիս-հարավ մայրուղու երկայնքով և տեսանելի են անցորդների համար: