Արցախի գորգերը 

Տեքստը և նկարները՝ Վահրամ Թաթիկյանի

Արցախի գորգերը վաղուց ի վեր մեծ ճանաչում են ունեցել տարածաշրջանից դուրս: Ընտանիքները սերնդեսերունդ փոխանցում էին գորգերը այնպես, ինչպես գորգագործության հմտությունները: Արցախում, ինչպես հայկական գորգագործության այլ շրջաններում, կարպետների կամ գորգերի արտադրությունը նախատեսված չէր շուկայի համար․ դրանք սպառողական ապրանք չէին: Գորգը գործվում էր տնային տնտեսության համար և հազվադեպ էր վաճառվում, եթե առհասարակ վաճառվում էր: Ավելին, արցախցիները կարծում էին, որ գորգը տնից հանելը կարող է ընտանիքի համար դժբախտության պատճառ դառնալ: Արցախին վերաբերող ոչ մի ներածություն չի կարող ամբողջական լինել առանց գորգերի մասին գոնե համառոտ անդրադարձի:

«Արցախի» գորգերը կովկասյան ընտանիքում առանձին խումբ են կազմում, որը բնութագրվում է տեխնիկական, գունային և ոճական մի շարք հատկություններով, ինչպիսիք են.

1.  Նրանց միջին խտությունը (900-ից 1000 հանգույց քառակուսի դեցիմետրում) համընկնում է կովկասյան վաղ գորգերի, հատկապես դասական վիշապագորգերի խտության հետ: Երեք հիմնական թելերը ոլորված են սպիտակ կոշտ բրդից, իսկ  երկու միջնաթելերը հիմնականում շագանակագույն էին (հին գորգերի դեպքում) կամ կարմիր, թեև օգտագործվում էին նաև կապույտ կամ այլ միջնաթելեր:  Նախշն ավարտելուց հետո հենքերը սովորաբար վերածվում էին կարպետի, ինչպես նաև զամբյուղի կամ պարզ հյուսքի, երբեմն նաև ձիու պոչի նմանվող խուրձի։

2. Մինչև 1870-ականների սինթետիկ անիլինային ներկերի տարածումը ներկապնակը բնական էր՝ տեղական բույսերից և հանքային գունանյութերից: Ինդիգոն ներմուծվում էր արևելքից, իսկ որդան կարմիրը տարածված էր Արարատյան դաշտավայրում: Որոշ մեկուսացված բնակավայրեր ընդհանրապես չկարողացան ընդունել սինթետիկ ներկանյութեր:

3.  Գորգերի տիպաբանությունը շատ հարուստ է: Օգտագործվել են հայկական գորգագործությանը բնորոշ բազմաթիվ նախշեր, այդ թվում՝ մեդալիոններ, բուսական / ծաղկային և առարկայական պատկերներ: Գոյություն ունեն անցումային տիպեր Ղարաբաղի և Ղարադաղի, Ղարաբաղի և Թալիշ-Լենքորանի, Ղարաբաղի և Շիրվանի, Ղարաբաղի և Ղուբայի, Ղարաբաղի և Խոյ-Սալմաստի (հյուսիս-արևմտյան Իրան) գորգագործության դպրոցների միջև։ Այդ առանցքներից յուրաքանչյուրն ունի իր պատմական ծագումը, որը որոշվում է մինչև 19-րդ դարի վերջը Հայաստան-Կովկաս-Պարսկաստան եռանկյունիում հյուսված պատմական գորգերի տևական ազդեցությամբ, ինչպես նաև՝ էթնիկ խմբերի վերաբնակեցման հոսքերով։ 18-20-րդ դարերի ղարաբաղյան գորգագործության մեջ հանդիպող շատ տեսակներ ծագում են վաղ կովկասյան համարվող դասական վիշապագորգերից։ Նրանց տարածումը Կովկասում բացատրվում է Ղարաբաղի հայ բնակչության աճով՝ սկսած 18-րդ դարի վերջից․ նրանք հետագայում հիմնադրել կամ վերականգնել է Շիրվանի, Շաքի և Ղուբայի հարյուրից ավելի գյուղեր։ 

Տոհմային գորգերին վերագրվում էր պաշտպանական նշանակություն, դրանց նախշերը դասվում էին տիեզերական խորհրդանիշներով՝ կապված տոհմի պտղաբերության և բազմացման հետ: Նոր գորգերը հյուսում էին տանն արդեն պահված նախատիպերի նմանությամբ: Ժամանակի ընթացքում նման մոտեցումը հանգեցրել է ամբողջ նմուշների կամ առանձին նախշերի փոփոխությունների, ինչի արդյունքում առաջացել են հին տեսակների նոր տարբերակները: Արցախում հյուսված գորգերի գրեթե բոլոր զարդանախշերը նշանակալի ձևերով մեկնաբանվել են ժողովրդական վարպետների կողմից։ Չնայած նրան, որ նրանք հարմարեցված էին անհատական ընկալումներին, ամենահին նախշերը միշտ ուղեկցվում էին հին առասպելներով՝ դիցաբանական հիմքով։ Վաղ վիշապագորգից առաջացող գորգերը կամ վիշապին խորհրդանշող ցանկացած գորգ, ինչպիսիք են «Ջրաբերդը» («Ճաճանչագորգ»), «Արծվագորգը», «Արծվագորգ Խաչենը», «Թռչնաբունը» և «Խնձորեսկը», հայտնի են «ձկան» գորգերի ընդհանուր անվանմամբ: Սա վերաբերում է Հայաստանում բրոնզե դարում տարածված քարե ձկնաձև մենհիրների պատկերագրությանը, որոնք խորհրդանշում էին վիշապների (5-րդ դարի փիլիսոփա Եզնիկ Կողբացին պնդում էր, որ իրականում դրանք վիշապներ չէին, այլ պարզապես մեծ ձկներ): Այն ժամանակվա հանրաճանաչ արտահայտությունը «ձկնավոր»-ը (ձկնաձև) որոշ գիտնականների կողմից անճշտորեն վերագրվում է իրանական «Սրտաձև» գորգերի նախշազարդերին՝ սխալմամբ համարելով ձկան նախշեր, որոնք իրականում բուսական ծագում ունեն (տերևներ, արաբեսկներ):

Նման իմաստային հարանշանակությունը ղարաբաղյան գորգերի առանձնահատկություններից մեկն է։

Ղարաբաղյան մանածագործական արվեստի հարուստ Ժառանգությունում առանձնանում են մեդալիոնային գորգերի հինգ տեսակ։ Դրանց տարածումը հիմնականում համընկնում է 10-14-րդ դարերի ղարաբաղյան իշխանությունների և հետագա 16-18-րդ դարերի մելիքությունների սահմանների հետ: Սա թույլ է տալիս եզրակացնել, որ յուրաքանչյուր նման տեսակի մեդալիոնի հիմքը տոհմանշանն էր։ Որոշ գորգագործական օջախներում մեդալիոնը կոչվում էր «բերդ» (ամրոց)՝ արտացոլելով այն փաստը, որ իշխանապետությունների գլխավոր ամրություններից յուրաքանչյուրն ունի իր զինանշանը։ «Ջրաբերդ» անվանումից բացի, որոշ գորգագործական օջախներում կիրառել են «Արևաբերդ» անունը («արևի ամրոց», որը գրականության մեջ հիշատակվում է որպես «Լամբա-Ղարաբաղ, ժողովրդական անվանումը՝ «Արև-ծիլ»)․ իսկ Արցախում՝ «Օխծաբերդ»՝ գալարվող վիշապներով և ճանկախաչերով:

19-րդ դարի սկզբին Կովկասը միացվեց Ռուսական կայսրությանը։ Տեղական կիսանկախ իշխանների, մելիքների ինստիտուտն ընկավ՝ իրենց պատմական սահմանների հետ միասին: Սակայն, 19-20-րդ դարերին հյուսված գորգերի տեսակների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այս ժամանակաշրջանում նախկին մելիքությունների տարածքներից յուրաքանչյուրում դեռ գերակշռում էին միայն հատուկ տեսակի մեդալիոն գորգեր:

Տոհմային գորգերի ծագումը թվագրվում է պատմության ամենավաղ ժամանակաշրջաններին։ Նրանց անհատական տեսակների զարդանախշերը սկիզբ են առնում տոհմերից: Նմանատիպ գորգերի կենտրոնական զարդանախշ է հանդես գալիս թագադրված ցուլը, որի դերը Ղարաբաղի ժողովրդի կյանքում չի սահմանափակվել զուտ գյուղատնտեսական գործառույթներով: Նույնիսկ մահանալուց հետո ցուլի գանգը դրվում էր տան տեսանելի վայրում՝ որպես թալիսման: Գորգերի զարդանախշերը հետևում էին ցուլերի փռված կաշվի ուրվագծերին, և խոյի կերպարը՝ որպես զոհաբերության խորհրդանիշ, «Որոտան-դիզակ» վիշապագորգերի նախշի բաղդրիչ է Ղարաբաղի տոհմական գորգերում քիչ են հանդիպում վիշապին խորհրդանշող գերակշիռ նախշերը։ «Որոտան» և «Խնձորեսկ» տեսակի գորգերը Ղարաբաղ են տեղափոխվել 17-18-րդ դարերում՝ այնտեղ ապաստան գտած զանգեզուրցիների հետ։ Սյունիքում վիշապային զարդանախշերն անփոփոխ են տեղի զանգեզուրյան ոճի համար, մինչդեռ Արցախում, որը պատկանում է նույն ծագումնաբանությանը, ունի նմանատիպ բարբառներ ու սովորույթներ, նրանց փոխարինում են արծիվները: Մեծաթիվ են նաև ղարաբաղյան այն գորգերը, որոնք ունեն արծվի խորհրդանշական բազմազան պատկերներ, որոնք իրենց հորինվածքով համարժեք են միջնադարյան իշխանական զինանշաններին։ Արծվի կերպարը ընկալվել է որպես իշխանության, ուժի խորհրդանիշ՝ առօրյայի հետ կապ չունեցող և դեպի անհունության ձգտող։ Հազվադեպ էր անհրաժեշտ լինում որևէ բնապաշտական նմանություն իրական կերպարի հետ, քանի որ արծվի գլխի հպարտ պտույտի կամ թևերի հզոր տարածման նախշը բավական էր նրա ողջ ազդեցությունը փոխանցելու համար: Հեթանոսական շրջանում արծիվը խորհրդանշում էր Արամազդին՝ հայկական դիցաբանության գերագույն աստծուն․ ավելի ուշ այն հայտնվեց մի շարք իշխանական տների զինանշանի վրա՝ դառնալով Արտաշեսյանների, Արշակունիների և Բագրատունյաց արքայական տոհմերի խորհրդանիշը: Իշխանական յուրաքանչյուր հաջորդ տոհմ ընդունում էր արծվի պատկերը որպես վերևից իրենց տրված իշխանությունը հաստատող խորհրդանիշ: Անիի հայկական թագավորության փլուզումից հետո՝ սելջուկ թուրքերի իշխանության ներքո, 12-րդ դարում արծվի պատկերով զինանշանները ժառանգել են ոչ միայն Զաքարյանների ազնվական իշխանները, այլև նրանց բազմաթիվ վասալական տոհմեր՝ Վաչուտյանները, Օրբելյանները, Մամիկոնյանները, ինչպես նաև՝ Խաղբակյան-Պռոշյանները և Արցախ-Խաչենի Հասան-Ջալալյանները: Օձի դեմ պայքարող արծիվը նաև ազգային եկեղեցու խորհրդանիշն էր, որի պատկերը հյուսված էր եկեղեցու գորգերի և վարագույրների վրա:

Ճանկերում գառներ բռնած արծիվների խորաքանդակները բնորոշ են Լոռիում` Զաքարյանների, Սյունիքի թագավորների, Սյունիքի դաշինքի անդամների և Օրբելյան իշխանների  կողմից կառուցված եկեղեցիներին, մինչդեռ Խաչենի ազդեցության տակ գտնվող շրջաններում արծիվն արդեն պայքարում էր օձի կամ վիշապի դեմ (Մակարավանքը՝ Տավուշում, Կոտայքի Կեղվա կիրճում գտնվող Աղջոց վանքը[A1] , որը կառուցվել է Արցախից այնտեղ տեղափոխված Պռոշյանների կողմից)։

Արծվի՝ օձի դեմ պայքարի տեսարանը առկա է ղարաբաղյան շատ գորգերի վրա՝ շեշտը դնելով այն փաստի վրա, որ այնտեղ արծիվը համարվում էր ոչ թե որպես իշխանական ազդեցության մարմնավորում, որը բխում է նրա գիշատիչ էությունից, այլ ավելի շուտ՝ որպես քրիստոնեության պաշտպան: 17-18[A2] -րդ դարերում Ղարաբաղում ստեղծվել է Խամսայի ռազմաքաղաքական դաշինքը, որը կոչված է դիմակայելու օտար նվաճումներին։ Արծիվները դաշինքի երեք մելիքությունների խորհրդանիշներն էին (Խաչեն, Վարանդա, Դիզակ) և պահպանվել են այդ նահանգներում հյուսված գորգերի վրա։ 10-14-րդ դարերի Խաչենի գլխավոր տան մեկ այլ ճյուղ՝ Ջրաբերդի մելիքները սկզբում ունեին արծվի պատկերով իրենց զինանշանը, սակայն Զանգեզուրի «Խնձորեսկները» 18-րդ դարի սկզբից տարածում գտան  այդ նահանգում՝ ձեռք բերելով քրիստոնեական ավանդույթին բնորոշ մեկնաբանություն:

«Արև-ծիլ» (կամ «Արևաբերդ» կոչվող տեսակը, որը գրականության մեջ կոչվում է նաև «Լամբա-Ղարաբաղ»), սկզբում տարածվեց Գյուլիստանի մելիքությունում, իսկ ավելի ուշ՝ Շուշիում և հարակից շրջաններում: Նրա խորհրդանշական կազմում եղել են արևի պաշտամունքի տարրեր, ինչպես նաև այն ենթարկվել է քրիստոնեական հավատքին բնորոշ վերափոխման: Նրա ամենավաղ նմուշներում, որոնց նախշերը պահպանվել են Սյունիքում, Արցախում և Գուգարքում հյուսված մեծ կարպետների վրա, նախշը ստեղծվել է արևը խորհրդանշող ցուլի ձգված կաշվի պատկերով (Միհր՝ հայ դիցաբանության աստված, որը համարժեք է հնդեվրոպական ծագում ունեցող արևելյան ժողովուրդների Միթրա աստծուն), որոնցից ծագում էին կաչաղականման թռչունների պատկերները, որոնք կոչվում էին «կատակներ», երկրպագվում էին միթրիկական ծեսերում: Ավելի ուշ, երբ այն հայտնվեց Գյուլիստանի Մելիք-Բեգլարյանների զինանշանին, այն քրիստոնեացվեց. ցուլի ձգված պատկերն էլ ավելի սեղմվեց խաչ հիշեցնող ձևի մեջ՝ դառնալով հայկական եկեղեցիների խաչաձև գմբեթի գորգի մարմնավորում։ Վաղ հեթանոսական շրջանից (Աքեմենյան Պարսկաստանի և Արտաշեսյանների Հայաստանի արվեստում) հայտնի արծվի պատկերն ավելի ուշ մեկնաբանվել է որպես եկեղեցական խորանի պատկեր։ Օձի դեմ արծվի պայքարը խորհրդանշող զարդանախշերը, ինչպես նաև ճառագող վարդազարդերը զետեղվել են այդ գորգի օղակաձև նախշերի մեջ։

4-րդ և 11-րդ դարերում տեղի ունեցած պատմական իրադարձությունները վճռորոշ նշանակություն ունեցան Արցախի բնակչության մտածելակերպի ձևավորման համար։ Մեծ Հայքի տասներորդ նահանգն էր, որտեղ գորգագործությունը վաղուց հաստատվել է որպես հին ավանդույթ, արվեստի տեսակ, որը սերնդեսերունդ փոխանցվում էր           նախնադարյան խորհրդանիշներով և պատկերներով: 17-19-րդ դարերից պահպանված ղարաբաղյան գորգերի իմաստաբանության մեջ առկա է առաջնային, կարևորագույն ներկայություն, որն օգնում է Արցախի ժողովրդին դիմակայել օտար զավթիչների կողմից պարտադրված ձուլմանը։ Ամենագո պահապան խաչն է, որ գաղափարական ազդակ հանդիսացավ հնագույն հեթանոսական պատկերների փոխակերպման համար։ Խաչագորգերը՝ խաչաձև մեդալիոններով գորգերը, գերակշռում են Արցախի գորգագործության մեջ: Հայ միջնադարյան պատմաբանների (Կորյուն, Եղիշե, Մովսես Խորենացի՝ 5-րդ դար, Մովսես Կաղանկատվացի՝ 10-րդ դար, Կիրակոս Գանձակեցի, Մխիթար Գոշ, Ստեփանոս Օրբելյան՝ 13-րդ դար և այլոք) աշխատություններում կան բազմաթիվ վկայություններ, որ Արցախի իրար հաջորդող հիմնական տոհմերի համար գոյություն է ունեցել միայն մեկ վերջնական նպատակ. պահպանել տեղի հայկական ազգային առանձնահատկությունները և պետականության ավանդույթներն ընդդեմ մի շարք օտարերկրյա նվաճողների` Արշակունիների թագավորության անկումից հետո` 428 թ.։ Ահա թե ինչու Արցախի իշխան Բակը դաշնակցեց սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի հետ, ով ապստամբել էր պարսկական կայսերական պետության դեմ: Գրիգոր Լուսավորչի թոռը՝ Գրիգորիսը, ով քարոզում էր Հայաստանում քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն ընդունելը, մ.թ. 301 թվականին, Արցախում տարածեց նոր ուսմունքը և նահատակվեց այնտեղ: Ըստ ավանդության՝ Արցախում դրա համար պարարտ հող կար, քանի որ այնտեղ քարոզել է Թադեոս առաքյալը։ Նրա անվանն է վերագրվում Դադիվանքի հիմնադրումը։ 

Հայոց գրերի ստեղծող Մեսրոպ Մաշտոցը հիմնադրել է առաջին հայկական դպրոցն Արցախի Ամարաս վանքում։ Վաչագան Բարեպաշտը՝ Արցախի 5-րդ դարի թագավորը, անձամբ հոգ էր տանում իր թագավորությունում գրագիտության տարածման մասի։ Քրիստոնեական եկեղեցու երկփեղկման և դրա բազմազան ճյուղավորումների ի հայտ գալուց հետո Արցախի հոգևորականությունը համառ պայքար է մղում հերետիկոսությունների դեմ, որոնք փորձում են անջատվել Հայ առաքելական եկեղեցուց:

Խաչենի գլխավոր տները Առանշահիկ տոհմի ճյուղերն էին, որոնք 5-րդ դարում իշխում էին Արցախում․ 13-րդ դարում նրանք կառուցել են բազմաթիվ եկեղեցիներ և հովանավորել արվեստը։ Իշխանուհի Արզու-Խաթունը և Խորիշան իրենց ձեռքերով ավետարանական տեսարաններով վարագույրներ հյուսեցին Արցախի եկեղեցիների համար։ Իր կյանքի վերջին տարիներին Խորիշան իր ողջ ունեցվածքը բաժանել է աղքատներին և հեռացել Երուսաղեմի հայկական վանքերից մեկը՝ ապրելով իր ձեռքի աշխատանքով։

Այս ազգային, հոգևոր մթնոլորտը, որ տիրում էր Արցախում, նույնպես վճռորոշ դարձավ գորգագործության մեջ նոր ոճ ի հայտ գալու և հաստատելու համար։ Արդյունքում, նախաքրիստոնեական գորգերի նախշերն ու զարդանախշերը վերանայվեցին, նորացվեցին և քրիստոնեացվեցին: Այս միտումը արցախյան գորգերը առանձնացրեց Սյունիքի կամ Արարատյան դաշտի նախատիպերից, որոնցում գերակշռում էին վիշապի պատկերների անթիվ ոճավորումները:

Ավելի լայն՝ Կովկասյան համատեքստում վիշապագորգերի առանձնհատուկ ծագման շուրջ հակասությունները մասնագիտական գրականության մեջ դեռևս մնում են չլուծված։ Սյունիքի և Արցախի գորգագործական օջախներում կատարված ուսումնասիրությունները թույլ են տալիս հստակություն մտցնել այդ հարցում։ Չնայած վիշապագորգերի պահպանված հայտնի նմուշները թվագրվում են 19-րդ դարի վերջին՝ 20-րդ դարի սկզբին, այսպես կոչված, «անցումային» գորգերի հիմնական տարրերը պահպանել են ավելի վաղ գորգագործության էությունը՝ ժառանգած ավանդույթների միջոցով։ Եվ դրանք սերտ կապ ունեն դասական վիշապագորգերի հետ:

Ղարաբաղն իրավամբ համարվում է  մինչ այժմ վիշապագորգերի հյուսման ամենահավանական մեկնակետերից մեկը: Երկու տարբեր պատմական ժամանակաշրջաններ ակնհայտորեն ազդել են այս զարգացման վրա։ Դրանց անդրադառնալը թույլ է տալիս բացահայտել «Ղարաբաղ» անունը կրող գորգերի առանձնահատկությունները: 

Մինչև մեր օրերը պահպանված դասական վիշապագորգերը հետևել են շատ ավելի վաղ նախատիպերի։ Նրանց կազմի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ դրանք պատկերում էին հայկական հեթանոսական հավատալիքներ խորհրդանշող նմուշներ։ Հայկական նախաքրիստոնեական սրբավայրերի և կենտրոնների շուրջ ստեղծված վիշապագորգերը հնարավոր է հայտնվել են Արցախում՝ պատմական զարգացման ընթացքում գորգագործության մշակույթի դեպի արևելք տեղաշարժի արդյունքում։

Միջնադարյան պատմական աղբյուրները վկայում են, որ դասական վիշապագորգերի նախշերը ձևափոխվել և վերանայվել են քրիստոնեական գաղափարախոսության աճող ազդեցության ներքո: Հայտնի «Ջրաբերդ» խաչագորգերը դարձել են Արցախի Խաչենի իշխանության խորհրդանիշը։ Նրանց կենտրոնական նախշը տասներկու ճառագայթներից բաղկացած շողացող խաչ է՝ շրջանակված հին վիշապագորգերից վերցված զարդանախշերով: Վիշապագորգի նախշի այս փոխակերպումը մեկնաբանվում է 13-րդ դարի հայտնի պատմագիր Ստեփանոս Օրբելյանի կողմից գրի առնված ավանդության մեջ:

Այն փաստը, որ առավելապես հեթանոսական ծագում ունեցող նախշերը պահպանվել են Արցախյան գորգերում, որոնք հյուսվել են մինչև 20-րդ դարը, բացատրվում է հիմնականում Սյունիքի գորգերի ազդեցությամբ։

Հին ավանդույթների պահպանումը պատճառ է հանդիսացել Արցախի գորգագործական արվեստում էթնիկ և կրոնական հասկացությունների արտացոլման։ Արդյունքում ստեղծվել են խորհրդանիշներ, որոնք ձևավորել են գորգարվեստի իմաստաբանական գաղափարական էությունը:

Գորգագործությանը բնորոշ ավանդապաշտությամբ Արցախի ժողովուրդը հյուսել է իր տոհմական գորգերը որպես իր երբեմնի պետականության և ընտանեկան տոհմի առհավատությունների դրսևորումներ։