Ղազանչեցոց Սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցի

Բռնազավթված է 2020 թվականից: Պատերազմի ժամանակ ենթարկվել է միտումնավոր ռմբակոծության, իսկ պատերազմից հետո՝ արտաքին տեսքի խեղաթյուրման:

Երբ 19-րդ դարում Ղարաբաղը բռնակցվել է Ռուսական կայսրությանը, Ղազանչեցոցի կարևորությունը որպես կաթողիկոսանիստի տաճարի նվազեցվել է, և որոշ ժամանակ անց թեմի առաջնորդանիստը տեղափոխվել է Շուշի, որը հայկական մշակույթի կարևոր կենտրոն է: 16-19-րդ դդ. Արցախում գմբեթավոր 9-ը եկեղեցիներ են կառուցվել, որոնցից 5-ը եղել են Շուշիում: Սուրբ Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց եկեղեցին՝ Արցախի հայկական ճարտարապետության նշանավոր կառույցը, հիմնադրվել է 1868թ. և ավարտին հասցվել 1878թ.: Շուշիի միայն երկու եկեղեցիներն էին՝ Ղազանչեցոցը և «Կանաչ ժամ» անունով հայտնի Հովհաննես Մկրտիչը, որ կանգուն էին մնացել ադրբեջանական վերահսկողության և քաղաքի վրա հարձակումների շրջանում ու փակվել էին 1930-ականներին: 1988թ. ադրբեջանցիները հայերին դուրս մղեցին քաղաքից և ձեռնամուխ եղան  ոչնչացնելու այն ամեն հայկականը, ինչ մնացել էր 1920թ. քաղաքի ավերումից ու զանգվածային սպանություններից և իրենց 70-ամյա կառավարումից հետո: Նրանք զանգակատնից իջեցրեցին հրեշտակների երկու արձանները և ոչնչացրեցին դրանք, իսկ եկեղեցին օգտագործեցին որպես զինապահեստ: (Տե՛ս https://realkarabakh.com/hy/1992/): 1992թ. քաղաքի ազատագրումից հետո վերականգնվել է եկեղեցու երբեմնի փառքը. այն դարձնել է գործող եկեղեցի և Արցախի թեմի առաջնորդանիստ ու մայր տաճար:

 Պարգև արքեպիսկոպոսը ղարաբաղյան շարժման մեջ ակտիվ ներգրավվածություն ունեցող կրոնական առաջնորդ է: 1989-2020թթ. Արցախյան թեմի առաջնորդն է եղել: Պարգև Մարտիրոսյանը եպիսկոպոս է ձեռնադրվել 1988թ., արքեպիսկոպոս՝ 1999թ.: Հենց նա է 1989թ. հոկտեմբերի 1-ին՝ 70 տարվա մեջ առաջին անգամ, Գանձասարի Սբ. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցում սուրբ հաղորդություն բաժանել: Արքեպիսկոպոսը մասնակցել է գրեթե բոլոր ինքնապաշտպանական և ազատագրական մարտական գործողություններին՝ օրհնելով զինվորներին: Նա անձամբ է մասնակցել Շուշիի ազատագրմանը, կազմակերպել Սուրբ Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց եկեղեցու վերականգնման աշխատանքները և Արցախյան թեմի «Գանձասար» ամսագրի խմբագիրն է: Կրթություն ստացած լինելով Հայաստանում և Ռուսաստանում՝ նա նաև հեղինակել է աստվածաբանական մի շարք աշխատանքներ:

Պարգև արքեպիսկոպոս Մարտիրոսյանը՝ Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախյան թեմի նախկին առաջնորդը