Martakert ili

Martakert ili tarihi Jraberd kazasının [Erm. gavar] esas bölümünü ve Artsakh’ın Khachen ve Gülistan kazalarının  önemli kısımlarını kapsar. Tarihi ve mimari değeri olan bin yüzden fazla esere sahiptir. 44 Günlük Savaş’tan önce bile  ildeki 46 yerleşim biriminden 5’i Azerbaycan işgali altındaydı, birkaç yerleşim biriminde savaştan sonra [I. Karabağ Savaşı] yerleşim yoktu, 2020’den sonra yeni yerleşim alanları da işgal edildi. 

Martakert 

Martakert kenti, Stepanakert’e 75 km uzaklıkta, Tartar (Trtu) nehrinin sağ kıyısında, deniz seviyesinden 450 metre yükseklikte bulunan Martakert ilinin merkezidir. 1992’deki işgalden önce, Stepanakert ve Şuşi’den sonra Karabağ’ın üçüncü büyük kentiydi. Haziran 1993’de kurtarıldı. 

Martakert’liler kenti terk etmek zorunda kaldıklarında, geri döneceklerine o kadar emindiler ki, bahçelerine Karabağ’ın ünlü votkası ve kırmızı şarabıyla dolu büyük kaplar sakladılar. Azerbaycanlıların bulamadığı bu içkiler Martakert’in kurtarılmasından sonra düzenlenen kutlama masalarında halka ikram edildi. 

Sb. Hovhannes Mkrtiç (Aziz Vaftizci Yahya) Kilisesi

Nerkin (Aşağı) Horatagh köyü

Nerkin (Aşağı) Horatagh köyü, Martakert’in 4 km kuzeyinde ve deniz seviyesinden 500 metre yükseklikte yer almaktadır. 1992 yılında tahrip edildi ve nüfusu yerinden edildi. 1993 yılında kurtarıldı. 

Haterk köyü 

Haterk, Martakert’in 45 km batısında, deniz seviyesinden 1000 metre yükseklikte bulunmaktadır. Dvin’den Partav’a giden yol üzerinde bulunduğundan ekonomik ve ticari önemi büyüktü. 12-16. yy.larda Karakoyunlu ve Akkoyunlu aşiretleri tarafından tahrip edilmiş ve 16. yy.da sakinleri Aşağı Haterk’i kurmuştur. Mkhitar Gosh «Datastanakirk» (Muhakeme Kitabı) eserini Haterk’te bulunan Prens Vakhtang’ın sarayında tamamladı. Burası Meliklerin meşhur ikametgahıydı.   

16 Ağustos 1991’de köyün özsavunma grubu ve köyün kadınları, Sovyet İç Güvenlik Birliklerinden 43 askeri ve onların zırhlı araçlarını ele geçirdiler. İç Güvenlik Birlikleri tarafından esir alınan ve Azerbaycan İç Güvenlik Birliklerine teslim edilen Haterk ve komşu Çapar köyleri gençlerinin serbest bırakılmasını talep ettiler. Bu Sovyet askerleri karşılığında Ermeni gençler serbest bırakıldı.

Haterk, Haziran 1992’de Azerbaycanlılar tarafından işgal edildi ve Şubat 1993’te kurtarıldı.

Mokhratag köyü 

Mokhratagh köyü, Martakert’in 8 kilometre batısında, Trtu (Tartar) nehrinin kıyısında, deniz seviyesinden 540 metre yükseklikte yer almaktadır. Köyde 19. yüzyıldan kalma Surb Astvatsatsin (Meryem Ana) Kilisesi, yakınlarında manastırlar yanısıra melik sarayının kalıntıları bulunmaktadır. 

Vaghuhas köyü 

Martakert’in 52 kilometre güzeybatısında ve deniz seviyesinden 800-900 metre yükseklikte bulunan Vaghuhas eski Vaykunik ve Berdadzor kazalarının kesiştiği noktada  bulunan eski Artsakh’ın büyük köylerinden biridir. Köyün çevresinde eski Vaghuhas yerleşkesi  ve Mayrakaghak (Başkent) veya Tiramayr (Meryem Ana) Manastır Kompleksleri (12-13. yy.) kalıntıları vardır.  Köyde Vaghuhas Manastırından (12. yy.) sadece şapelin kalıntıları kalmıştır. 

Artsakh Kurtuluş Savaşı sırasında Vaghuhas birkaç kez el değiştirdi. Azerbaycanlılar hemen hemen tüm evleri yaktı, sadece birkaçı kurtuldu, köyün 70 sakini öldürüldü.

Vankasar Kilisesi ve Tigranakert 

2020 yılında Türk-Azeri saldırganlığı sırasında işgal edildi.

Aranşahik hanedanlığının en ünlü kralı İtikatlı Vachagan onuruna Vankasar Kilisesine bazen Vachagan Kilisesi de denir. Vachagan’ın yılın her günü için bir kilise inşa ettirdiği söylenir. 

Tigranakert 

Büyük Tigran, kendi adını taşıyan dört kent inşa ettirdi, ancak bunların yerleri net değildi. Artsakh Tigranakert’te 2005 yılından bu yana yapılan kazılarda, orta kalenin bir bölümü, müstahkem mahallenin kayalık temelleri, merkezi mahalle, daha sonra erken Hıristiyanlık dönemine ait bazilikal planlı kilise ve bir dizi başka yapı ortaya çıkarıldı. 

Tigranakert’in Hellenistik mimarinin gününün yöntem ve becerileri kullanılarak tek plan üzerine inşa edildiği ve beyaz taştan inşa edilmiş birçok mahalleden oluşan bir kent olduğu açıklığa kavuştu. 

Kentin buluntuları, sur temellerinin bulunduğu tepenin eteğinde yer alan Tigranakert Müzesi’nde muhafaza edilmekteydi (Bkz. Artsakh Müzeleri bölümü) 

Müze, mekanın kendisi gibi, 2020’de işgalden sonra Azerbaycan’ın kontrolüne girmiş ve varlığı sona ermiştir. 

Yeghishe Arakyal (Havari Yeghishe) Manastırı: Crvshtik 

Manastır, Mrav sıradağlarının ormanlık yamacında, Mataghis köyü yakınlarında Aziz Yeghishe’nin mezarının üzerinde yer almaktadır. Ermenistan’ın doğu kesimlerindeki asırlık kutsal mekanlarından biridir. Başlangıçta Nersmeha kutsal alanı olarak bilinen, Hıristiyanlığın kabulünden sonra adı yakınındaki şelaleye izafeten Crvshtik ve daha sonra Havari Yeghishe Manastırı olarak değiştirildi.

İtikatlı Vachagan, Yeghishe’nin şehit olduğu yere bir anıt sütun dikti ve daha sonra burada bir şapel-türbe yaptı. O da bu manastıra gömüldü.                 1244 tarihli manastır kompleksi Surb Yeghishe (Aziz Yeghishe) Kilisesi, eski kilisenin temelleri üzerine inşa edilmiştir.

Ayakta kalan 7 kilise ve şapel 12.-17. yüzyıllarda inşa edilmiştir. 

Sb. Astvatsatsin (Meryem Ana) ve Napat Kiliseleri 

Bu kiliseler Mrav dağlarındadır ve Ermeni sürgünleri ve şiddetli savaşların doğrudan tanığıdır. Bu nedenle, bu kiliselerin yakınında özgürlük savaşçılarının mezarlarının ve sürgünler sırasında bu kiliselerin yakınında ölenlerin anıtlarının olması tesadüf değildir. Savunma Ordusu askerleri bu kiliselerin esas cemaatini oluşturmaktadır. 

Gülistan sürgünü esnasında hayatını kaybeden sakinlerin anısını ebedileştiren anıt taşın yanıda 13-14 Ocak 1992’de Shahumyan ilinden sürgünler esnasında ölen ve bedenleri toprağa verilmemiş tüm insanlar anısına bir anıt daha bulunmaktadır.

Yerek Mankants (Üç Çocuk) Manastırı 

Üç Çocuk (Yerits/Yerek Mankants) Manastırı, Mrav’ın güney yamaçlarında, Martakert iline bağlı Tonashen köyünün 10 km güneybatısında yer almaktadır. 17. yy.da Gandzasar’a karşıt bir Katolikosluk olarak kuruldu. Kilise 1691 yılında karşıt-Katolikos Simeon A. Khotorashents tarafından yaptırılmıştır. Mimar Sarkis, dört kubbeli bazilikal planlı kilisenin Gandzasar’daki Sb. Hovhannes Mkrtiç (Az. Vaftizci Yahya) Kilisesine benzetebilmek için her tür çabayı göstermiştir. El yazması üretiminde önemli bir merkez olan manastırda bir Katolikosluk sarayı, mutfaklı bir yemekhane ve bir giriş holü bulunmaktadır. Yakınlarında, 17-18. yy.lara ait mezar taşlarının bulunduğu bir mezarlık yer almaktadır. Ermeni Katolikosları, Gandzasar ve Yerits Mankants manastırları katolikoslarını Eçmiadzin Ana Taht’a davet ettiler ve onları Üç Çocuk  manastırında başka katolikoslar olmaması tavsiyesinde bulunarak uzlaştırmaya çalıştılar. Bunlardan ikisi Ermeni Katolikosu tarafından afaroz edildi ve yalnızca Gandzasar Katolikosu meşru kabul edildi. Zıtlık, 1819’da Yerits Mankants’ın son katolikosu ölüp, bu katolikosluğun varlığının son bulmasıyla sona erdi. Manastır-kale, 18. yy.ın başlarında Artsakh kurtuluş hareketinde önemli bir rol oynadı. 1991-1994 Artsakh Kurtuluş Savaşı sırasında, Azerbaycan güçleri Martakert bölgesinin büyük bir bölümünü işgal ettiğinde, partizanlara dönüşen yerel köylüler, manastırı sığınak olarak kullandılar ve helikopterlerin saldırısına uğradılar. Manastıra atılan roketler duvara zarar verdi ve haçı devirdi.  

Manastır adını, inançlarını inkar etmeyi reddettikleri için ateşe atılan, ancak mucizevi bir şekilde ateşten kurtulan Kutsal Kitap’taki üç genç adamdan alır. 

Taliş köyü 

2020’de Türk-Azeri saldırganlığı sırasında işgal edildi.  

Taliş köyü, Martakert’in 28 kilometre kuzeyinde, deniz seviyesinden 600 metre yükseklikte bulunur. Artsakh’ın eski köylerinden biridir ve Gülistan (Taliş) Melikliği prenslerinin ikametgahı olmuştur. Surb Astvatsatsin (Meryem Ana) Kilisesi 19. yy.da inşa edilmiştir, yakınında ise Taliş veya Gülistan meliklerinin saray ve hanedanlık mezarlıklarının kalıntıları ve Horeka Manastırı bulunmaktadır.

Taliş; bazı Azerbaycan özel birliklerinin köye kısa bir süre girip, korumasız yaşlı bir çifti katlettiği 2016 yılı [4 Gün] savaşında madur oldu. 2020 Savaşında işgal edildi. İnternette dolaşan fotoğraflar, Azerbayanlıların köyde bulunan II. Dünya Savaşı ve Artsakh Kurtuluş Savaşı şehitlerine ithaf edilmiş savaş anıtlarını tağyir ederek barbarca yıkımına başlandıklarını ortaya koymaktadır  Bunları Ermenilere ait evlerin yıkılması ve kaçak Azerbaycanlı göçmenler için sivil konutların yapılması izlemektedir.

Horekavank

Horekavank

Taliş’in 2020’de işgal edilmesinden sonra mekanın akıbeti bilinmiyor. 

Manastır, Taliş köyünün 3-4 km güneybatısında yer almaktadır. Manastırın yanında bir yerleşim yeri vardı, şimdi sadece mezarlık ve Melik Beglaryan’ın yaklaşık 100-120 m ötedeki malikanesinin kalıntıları bulunmaktadır.

Manastır 13. yüzyılda inşa edilmiş olup, ortaçağın önemli kutsal mekanlarından biridir. 

Yakındaki büyük mezarlık, Taliş köyü tarafından hala kullanılmaktadır. Eski kısmı Gülistan Meliklerinin aile mezarlığıydı. Mezar taşları beyaz taş ve mermerdendir; bunların bir kaçına kasıtlı zarar verilmiştir. Melik Abov’un (Melik Beglaryan hanedanlığının kurucusu) mezar taşı 1632 tarihlidir․

Vank köyü 

Vank, Martakert’in 53 kilometre güneybatısında, deniz seviyesinden 1100 metre yükseklikte, Khachen Nehrinin sol kıyısında, Gandzasar Dağı’nın eteğinde bir köydür. Adını; başlangıçta Gandzasar köyü veya Vank (manastır) köyü ve daha sonra sadece Vank olmak üzere, köyün batısındaki Gandzasar manastırından (13. yy.) almıştır. Çevresinde Khokhanaberd Kalesi (12. yy.), geçitlerle müstahkemleştirilmiş saray (13. yy.), bir dizi manastır ve tarihi anıt bulunmaktadır. Sonraki yüzyıllarda Vank, Hasan Calal’ın varisleri Calalyan Meliklerinin ikametgahı olmuştur.  

Artsakh Kurtuluş Savaşı sırasında köydeki birçok ev topçu ateşi ile yıkıldı. Vank artık Karabağ’ın en ilgi çekici noktalarından biri ve dünyanın birçok yerinden turistin ziyaret ettiği bir mekandır.

Artsakh’ın eşsiz espri anlayışı Vank köyünde çok iyi ifadesini bulmuştur.

Zaglik köyü Zaglik köyü, Martakert kentine 40 km uzaklıkta, Tartar nehrinin batı yakasında, deniz seviyesinden 800 m yükseklikte yer almaktadır.		Drmbon köyü  Köy, Martakert’in 30 km güneydoğusunda, deniz seviyesinden 750 m yükseklikte olup, bir dizi önemli anıtla çevrilidir. 1992’de Azerbaycanlılar tarafından işgal edilmiş, Şubat 1993’te kurtarılmıştır.	Charektar köyü  Martakert ilindeki Charektar Manastırı; Tartar nehri kıyısında, 12.-13. yy.larda inşa edilmiştir.

Kolatak köyü 

Köy, DKC Martakert ilinde, Martakert’in 45 km güneybatısında, deniz seviyesinden 1000 m yükseklikte yer almaktadır. 

Sb. Hakob (Az. Yakup) Manastırı 

Manastır, tarihi Khachen kazasının (Erm. gavar) üst kısmında, Kolatak’ın eteklerinde yer almaktadır. Literatürde Metsarants Manastırı olarak da anılmaktadır. Metsirank, manastırında kendi piskoposunun yaşadığı Artsakh kazalarındandı. Manastır’da (daha sonra aziz ilân edilen) Nizip Patriği Hakob’un kutsal emaneti [sağ elini] muhafaza edildiğinden resmi adı Surb Hakob’dur (Az. Yakup). Kayıtlarda, 1212 ve 1619 yıllarında  manastırda yeniden yapılandırma çalışmalarının gerçekleştirildiği belirtilmekte, yapım tarzı ise yapının 9. yy.dan önce inşa edildiğini ortaya koymaktadır. Manastırın üçü oldukça eski olan yedi ila sekiz müstahkem duvarlı kilisesi bulunmaktaydı. Kilise bitişiklerinde manastır sakinleri için konutlar vardı ancak şimdi bunlar yıkık durumdadır. Geçici bir süreyle Katolikosluk ikametgahı da olan manastır, yüzyıllar boyunca bir ilim ve hac merkezi olmuştur. 1960-1964’te bir bilimsel keşif heyeti, tarihi Artsakh ilindeki Ermeni anıtlarının yazıtlarını inceledi ve benzeri metinleri cilt dizileri halinde yayımladı. 1982’de yayımlanan ve 1071 kayıt içeren bir ciltte, Surb Hakob (Az. Yakup) Manastır Kompleksine ait en eskisi 853 yılına tarihlenen 41 kayıt listelenmiştir.

Kolatak adlı bir dere, köyün içinden Khachen nehrine akar. Köyde ve çevresinde Koshik Anapat (Ayakkabı Manastırı) Kilisesi, Havaptuk Manastırı, Hndzan Kilisesi, Kachaghakabert ve Khokhanaberd kaleleri olmak üzere birkaç anıt bulunmaktadır. 

Arachadzor köyü 

Köy, Martakert merkezinden 45 km güneybatıda, 850-900 m yükseklikte yer almaktadır. Surb Astvatsatsin (Meryem Ana) Kilisesi 1668 yılına tarihlenmektedir ve çevresinde iki kaya kilise (13. yy.) yanısıra Anapat ve Karmir (Kızıl) Kilise (Arachadzor yakınlarında) olarak adlandırılan eski çağlara ait iki antik köy alanı bulunmaktadır. Bunlardan çok uzak olmamak üzere MÖ III. Binyıla tarihlenen bir nekropolis de ortaya çıkarılmıştır. 

Tsmakahogh köyü Martakert’in 47 kilometre güneybatısında, deniz seviyesinden 850 metre yükseklikteki Tsmakahogh köyünde bulunan Surb Stepanos (Az. Stephanus) Kilisesi (12. yy.) yarı yıkık durumdadır. Harava (Güney), Manka (Çocuk), Anknunk (Vaftizsiz) kiliseleri yakınlarda bulunmaktadır.		Kichan köyü  1991-94 savaş esnasında Kichan birkaç kez el değiştirdi, ancak bir gün bile Azerbaycanlıların kontrolü altında kalmadı. Birkaç yıl önce Kuzey-Güney Otoyolu boyunca keşfedilen haçkarlar yoldan geçenler tarafından görülebilmektedir.