Shahumyan ili 

2020 yılında ürk-Azeri saldırganlığı sonrasında işgal edildi. Binaların, altyapının ve anıtların akıbeti bilinmiyor. İl sakinleri göç etmek zorunda kaldılar. 

Shahumyan ili 2 Eylül 1991 itibarıyla Dağlık Karabağ Cumhuriyetinin idari bir birimidir. 1930 yılına kadar  Gülistan ili, 1930/31-1991 yıllarında ise Azerbaycan’ın Shahumyan ili idi. 1989’da 17.500 Ermeni, 3.500 Rus ve Azerbaycanlı olmak üzere 21.000 nüfusa sahipti. Mrav sıradağlarının Gyamish Dağı, 3724 metre ile ilin en yüksek zirvesidir. Gülistan Kalesi (bkz. «Kaleler» bölümü, şimdi yarı harap durumdadır) Gülistan meliklerinin ikametgahıydı.  

Bu yöre Büyük Ermenistan’ın Artsakh ilinin bir parçasıydı ve bu haliyle MÖ I. Binyılda Ararat (Bianili, Urartu), MÖ 6-2. yy. Yervanduniler (Orontes), ardından Artashisliler (MÖ 2. yy.dan MS 1. yy.a kadar), ardından Arshakuniler’in (MS 1-4.yy.lar) bir parçası olmak üzere ardısıra birkaç Ermeni krallığında varlığını sürdürdü.  5. yy.dan itibaren Artsakh’ın geri kalanında olduğu gibi, Ermeni Aranshahik hanedanlığı tarafından yönetildi. 7-9. yy.larda yörenin çoğu ili gibi  Arapların kontrolüne geçmiştir. 10. yy.dan itibaren Shahumyan-Gülistan, Khachen’in (Artsakh o zaman böyle adlandırılıyordu) yönetimi altındaydı ve Khachen, 16. yy.ın  ortalarından başlayarak Pers kontrolü altına girdi.

17-18. yy.larda Khamsa melikliklerinden biriydi ve Melik Beglaryan sülalesi tarafından yönetiliyordu. 1813’te Rusya ve İran arasında imzalanan Gülistan Antlaşması’nın ardından Artsakh, Gülistan melikliği ve Güney Kafkasya’nın birçok bölgesi Rus egemenliğine girdi. Farklı zamanlarda çeşitli idari bölümlere dahil edilmiş ve 1918-1920 yıllarında Dağlık Karabağ’ın diğer illeri gibi  bağımsız olmuş ve Ermeni Milli Konseyi tarafından yönetilmiştir. 1920’de Artsakh’ın diğer illeri gibi Gülistan da Türk-Musavatçı ortak silahlı güçleri tarafından işgal edildi, tahribata ve katliamlara uğradı. 1920’de Azerbaycan tarafından Ermenistan’ın ayrılmaz bir parçası olarak tanındı, ancak daha sonra Bolşevik yetkililer tarafından Artsakh ve Ermenistan halkının iradesi dışında Azerbaycan’a ilhak edildi. 1991-1994’te Şahumyan’ın 59 yerleşim biriminden 29’u Azerbaycan tarafından işgal edildi. DKC Şahumyan ili, eski Şahumyan ilinin bir kısmı ve Karvachar/Kelbecar ilinin bir kısmını bünyesinde barındırmaktaydı, ancak 2020’de savaştan sonra Azerbaycan’ın kontrolüne geçti. 

 Karvachar

İl, büyük Ermeni nehirlerinden biri olan Trtu’nun (Tartar) doğduğu yerdir, Lev ve Dukhtu olmak üzere iki büyük nehri daha vardır. Pınarlarla dolu ve hepsi deniz seviyesinden 2000 metre yükseklikte birkaç göle sahiptir. Jermajur ve diğer birçokları gibi soğuk ve sıcak maden suyu kaynakları açısından zengindir. 

Şahumyan ili şifalı maden suları açısından zengindir.

Tsar

2020 yılında Türk-Azeri saldırganlığı sonrasında işgal edildi.

Tsar, üçgen bir plato üzerinde Tartar nehrinin Tsaraget koluyla birleştiği yerde, deniz seviyesinden 2030-2050 m yükseklikte, müstahkem bir köydü.  Derin geçitlerle çevrilidir ve sadece 250 metrelik bir alanda sıradağlarla birleşir, bu da köyü ulaşılamaz hale getirmiş ve müstahkemleştirmiştir. Tsar, ortaçağdan bu yana anılmakta olup; sarayları, meliklere ait malikaneler vb.le prenslerin ikametgahı olmuştur. Dört kiliseye sahipti, bunlardan Surb Grigor (Az. Grigor) (1274) ve Surb Sargis (Az. Cercis) (1279) kısmen korunmuştur. Yakınlada iki manastır daha vardı, ancak Ermeni nüfusun yerini Türkçe konuşan Kürtler aldığında, anılanlar, örneğin aynı zamanda Getamijo Manastırı (nehirler arasındaki manastır anlamında) olarak da adlandırılan 1301 tarihinde kurulmuş Tsar Manastırının olduğu gibi, burada olanların önemli bir bölümünü yok etti. Ermeni kiliselerinin taşları Tsar ve yakın çevrede bulunan Kürt köy okulları ve diğer binaların inşası esnasında kullanıldı. Tsar aynı zamanda bir elyazmaları merkeziydi. Burada yazılmış olan «Karozagirk» (Vaaz Kitabı) şimdi Erivan Eski El Yazmaları Enstitüsü Matenadaran’da korunmaktadır.   

Handaberd yakınlarında bulunan manastır kompleksi 

2020 yılında Türk-Azeri saldırganlığı esnasında işgal edildi.

Manastır kompleksinin bazı bölümleri 13. yy.da inşa edilirken, diğer yapıların ne zaman yapıldığı bilinmiyor. 

Handabert Kalesi resimleri için bkz: https://realkarabakh.com/tr/handaberd/.