Bilimadamları tarihi Ermenistan`ın Artsakh eyaletinde yaklaşık doksan sekiz eski köprü bulunduğunu belirtmektedirler. Bu köprülerin birkaçı iyi korunmuş olup, bazıları hasarlı haldedir, diğerlerinden ise eser dahi kalmamıştır. Bu sonuncuların varlığını sırf çeşitli tarihi eserlerde, araştırmalarda, hatıra kitaplarında ve bilimsel çalışmalarda yer alan kayıtlardan öğrenebiliyoruz.
Ermenistan`da olduğu gibi Artsakh`ta da asırlık köprüler yapılacakları yerin fiziki özelliklerine göre projelendirilmişti, bunlar kemerli olup, çoğunlukla tek açıklıklıdırlar, dere veya vadilerin iki yakasını birbirine bağlamak amaçlı inşa edildişer. Düzlüklerdeki büyük ırmaklar üzerinde iki veya çok açıklıklı köprüler de yapılmış, bunlardan birkaçı günümüze kadar ulaşmıştır
Şuşi`nin çevre yerleşim birimleriyle bağlantısını sağlamak için tasarlanan Hunot köprüsü 1720 yılında inşa edildi. Gerçi köpünün yanı başındaki köyden geriye harabeler kalmış olsa da, köprü yine de yayalar tarafından Hunot deresini aşmak amacıyla kulanılmaktadır. Köprü 25 m. uzunluktadır, genişliği 4 m. Su yüzeyinden 8 m. yükseklikte olup, rakımı deniz seviyesinden 890 metredir.
Yerel taş ve harç Artsakh köprülerinin yapımında kullanılan başlıca inşaat malzemesi olmuştur. Tuğla ender kullanılmaktaydı, o da çoğunlukla dayanıklı taşın az olduğu veya bulunmadığı yörelerde. Genellikle günümüze kadar doğal kayalık temele oturtulmuş köprüler gelebilmiştir. Köprülerin yapımında yarı yontulmuş yerel taşın kullanımı benimsenmekteydi, kesme taşa gelince, bunlar da köprülerin sadece belirli kısımları için öngörülmekte.
Dikkatinize sunmakta olduğumuz aşağıdaki şu birkaç köprünün bile 4-19. asırda yaşayan Artsakh ustalarının köpüleri nasıl muntazam, ne denli ustalıkla yaptıklarına dair fikir yürütmemiz için yeterli olacağı kanısındayız. Burada dikkatinize sunulan köprüler çoğunlukla tek kemerlidirler. Ülkenin alçak kesimlerinde iki veya daha fazla kemerli köprüler de mevcuttur, maalesef hepsini burada gösterme imkanına sahip değiliz, özellikle de 2020 yılında Türk-Azeri saldırıları sonucunda birçok bölgelerin Azerbaycan hakimiyetine geçmiş olmasından dolayı. Geriye sadece muhtemel kayıpların Karavaz`daki muhteşem köprülerle doldurmasını ümit etmek kalıyor. .
Köprüler aynı zamanda ülkenin o döneme özgü ekonomik, hatta fiziki durumunun ilginç göstergeleridir. Gerçi bazı köprüler ticaret yollarında yapılan değişiklikler, veya başka nedenlerden dolayı kullanımdan çıkarılmıştır, ancak bunların yerine daha güzel ve çağdaş köprüler yapılmıştır, köprülerden bazılarıları da çevredeki köylerin başka yerlere nakli, veya üzerine inşa edildikleri nehir ya da derelerin kuruması nedeniyle devre dışı kalmıştır.
Köprülerde dikkatimizi çeken bir başka unsur da bunların isimleridir. Gerçi bu isimlere bir anlam vermekte zorlandığımız olmuyor değil, örneğin köprünün zamanında ihtiyar veya yaşlı köprüsü diye anılması gibi, ancak insanlar yaşam gerçeklerine bağlantılı olarak, köprüleri farklı dönemlerde farklı isimlerle adlandırmışlardır. Daha da şaşırtıcı olanı bunlara harhangi bir isim vermeyip, çevrede bulunan eski köprülerin varlığıyla tatmin olmalarıdır. Onlar doğduklarında söz söz konusu köprüler orada mevcuttular. Biz de daha uzun yıllar bulundukları yerde ayakta kalmalarını ümit etmekle yetiniyoruz.
Martakert`teki Araçadzor köyünün kuzey-doğu kısmında yer alan köprü.
Araçadzor köprüsüKhaçen nehri çayı üzerine inşa edilmiştir, ilkin 4.3 metre uzunlukta, 3.2 metre genişlikte olmakla beraber, sonradan bu genişlik 4.3 metreye çıkarılmıştır.
Kayıtlarda Araçadzor köprüsünün 19. asırda yapıldığı belirtilmektedir.
1640 tarihli Avetaranots küprüsü adını Askeran ilçesi yakınlarındaki Avetaranots köyünden almıştır.
Halivori (“Old man’s”) bridge is located about 2 kilometres south-west to the Mets Taghk village of the Hadrut region, on the Ishkhanaget river. According to an inscription on a façade stone, it was built in 1835. It has a 5.5 metre span and a width of 3 metres.
Hadrut ilçesinin Metz Tağer köyünün 2 km. güney-batısında, İşkhanaget üzerindeki Halivor köprüsü.
Hadrut ilçesinin Metz Tağer köyünün 2 km. güney-batısında, İşkhanaget üzerindeki Halivor köprüsü.
Melik köprüsü Askeran ilçesinin Khndzristan köyünün güney-doğusundadır. Köprüyü 17-18 asırlarda Khaçen meliki Mirzahan inşa etmiştir. İlkin uzunluğu 5 metreden biraz fazla olup, 4.8 metre genişlikteki bu köprü Sovet döneminde 1 metre ganişletilmiştir. Köprü sudan 7.8 metre yüksekliktedir.
Carvanes köprüsü Tumi nehri üzerine inşa edilmiştir ve Hadrut ilçesinin Tumi köyünün 2.8 km kuzey-doğusundadır. 13. asrın ortalarında yapılan bu köprünün uzunluğu 5.3 metredir, genişliği 3 m. su kaynağından yüksekliği ise 6 metre.
Tarihi Makun köprüsü 5 metre açıklıklı olup, 3.5 m. genişliktedir. İşkhanaget çaylarından biri üzerine inşa edilmiştir ve Hadrut ilçesinin Metz Tağer köyünün kenarında bulunmaktadır. Köprünün bir yüzünde, taş üzerindeki mevcut kitabede 1890 yılında yapıldığı yazılıdır.
İşkhanaget çayı üzerindeki Makun köprüsü, Hadrut ilçesi Metz Tağer Köyü.
Hadrut ilçesinde anonim bir köprü. Çoktandır altından herhangi bir dere akmamaktadır.
Karavaz`ıneski köprüsü, Arap ve İran kaynaklarında Hudaferin veya Khudaferin köprüsü olarak geçmekte olup, Araks`ın iki kıyısını birbirine bağlamak amacıyla Artsakh`ın tarihi Kovsakan yöresinde inşa edilmiş olup, bu yöre ileride Artsakh veya Dağlık Karabağ Cumhuriyeti`nin Kaşatağ bölgesi adını almıştır. Yöre Diri dağının eteklerinde yer almaktadır, deniz seviyesinden 248 m. yüksekliktedir. Köprü 5-7. asırlarda inşa edilmiş olmasına rağmen, buna dair elimizdeki en eski kayıtlar 13. yüzyıla aittir.
Karavaz`ıneski köprüsünün uzunluğu 1975-77 yıllarında SSCB ile İran arasında müşterek hidroelektrik santralinin inşası projesi çerçevesinde ölçülmüştü. Köprünün ilk başta 11 kemerli olduğu sanılmaktadır (bugün bunlardan sadece dördü ayaktadır), uzunluğu 130 metre, genişliği de 6 idi. Su yüzeyinden en yüksek noktası 12 metredir. Köprünün temellerinin daha Ahameniş İmparatorluğu döneminde atıldığı varsayılmaktadır.
Yine Araks üzerinde ve Diri dağının eteklerinde bulunan Karavaz`ın yeni köprüsü eskisinden uzakta değildir. On beş kemerli müstesna bu köprüye dair kayıtlar on altıncı asır ve daha sonraki kaynaklarda mevcuttur. Deniz seviyesinden 246 m. yükseklikteki bu yapı 12-13. yüzyıllarda yapılmış, bazı kısımları daha sonra tamir edilmiştir. Köprü 200 m. uzunluktadır.
Uzmanlar Karavaz köprülerinin askeri amaçlarla inşa edildiğine işaret etmekle beraber, bunların tacirlere, özellikle de ipek ticaretiyle uğraşan, hizmet ettiği bilinmektedir, değil mi ki, Karabağ değerli ipek, soylu atlar, şarap ve diğer ürünleriyle tanınmıştı.
Martakert ilçesindeki Matağis`in Tartar ırmağı üzerinde bulunan Paravi (Kocakarı) köprüsü. Bu köprü birkaç kez tamir edilmiştir, son olarak da büyük bir ihtimalle 16-17. asırlarda.
Matağis`teki (Martakert) Paravi köprüsü su yüzeyinden 11 m. yükseklikte olup, 7.6 m. uzunlukta, 4.8 m. genişliktedir.
Maz (Kıl) köprüsü: Artsakh ve Ermenistan`ın birçok yöresinde aynı adla anılan çok sayıda köprü mevcuttur, böyle anılmaları ise köprülerin dar olmalarından kaynaklanmaktadır. Stepanakert`in güney-batısında bulunan ve Karkar nehrinin bir çayı üzerinde inşa edilen bu köprü dimdik ayaktadır, günümüzde de rahatlıkla kullanılmaktadır. Köprü üzerindeki kitabede 1825`te yapıldığı kaydedilmiştir. Uzunluğu 4.13 m., genişliği 7.68 metredir.
Artsakh Cumhuriyeti`nin başkenti Stepanakert`teki Maz köprüsünden bir manzara.
Bu metin için Samvel Karapetyan`ın Artsakh köprüleri hakkındakş kitabı esas alınmıştır.
