Martuni ili 

Martuni 

İlle aynı adı taşıyan, ilin idari merkez olan Martuni kenti, 1925 yılına kadar Khonashen olarak anılmıştır. Stepanakert’in 41 km doğusunda, deniz seviyesinden 400 metre yükseklikte, Khonashen nehrinin sol kıyısında yer almaktadır. 

İlin kimi alanları şu anda Azerbaycan’ın işgali altındadır. İlde 350’den fazla tarihi ve kültürel eser bulunmaktadır. 

Djartar

Djartar, Martuni ilinde, merkezden 16 km uzaklıkta, deniz seviyesinden 650 metre yükseklikte bir kasabadır.

Hakkında ilk olarak 4. yüzyılda bahsedilmektedir. Köyün anıtları arasında 18.yy.dan kalma Amenaprkich (Herkesin Kurtarıcısı) Kilisesi (köyde), kutsal mekanın kalıntıları, kasaba çevresindeki münzevi barınakları bulunmaktadır. Artsakh Kurtuluş Savaşı sırasında saldırılara hedef olmuştur.

Djartar kasabasındaki kültür merkez, Martuni kenti Kültür Merkezine benzer ve Erivan Devlet Opera ve Bale Tiyatrosu’nun tasarımını tekrarlar ve tümü Aleksandr Tamanyan’ın tasarımıdır.

Hatsi köyü

Hatsi, Martuni ili, idari merkezi Martuni kentinin 28 km kuzeybatısında, deniz seviyesinden 900 metre yükseklikte bir köydür. 5.yüzyıldan beri iskan edilmektedir. Hatsi, 12-13. yy.a ait Bri Yeghts Manastır Kompleksi ve köyün eteklerinde bulunan Anahiti Aghbyur (Anahit çeşmesi) ile ünlüdür. Köyde ayrıca 13. yy.dan kalma Surb Astvatsatsin(Meryem Ana) Kilisesi ve birçok haçkar bulunmaktadır. Diğer birçok köy gibi, Kurtuluş Savaşı sırasında Azerbaycan saldırılarına maruz kalmıştır.

Bri Yeghtsi Kilisesi 

Bri Yeghtsi, Hatsi köyünün doğusunda yer alan büyük bir anıtlar grubudur. Günümüze ulaşan kitabesi 12-13. yy.a tarihlense de, kimi mimari unsurlar ve sözlü gelenekler pagan döneminden kalma bir kültüre işaret etmektedir. 5-7. yüzyıllara ait bazı mimari nümuneler kiliselerin çevresine dağılmıştır. Kompleks; iki bitişik kilise, diğer bir küçük kilise, bir şapel ve üç ayrı kemerli yapıya yerleştirilmiş haçkarlardan oluşmaktadır. 

Anahit çeşmesi

Efsaneye göre, avlanmaya çok düşkün olan ülkenin prenslerinden Vachagan, bir gün hizmetkarıyla beraber ormanda kaybolmuş ve bir köyde bulmuş kendini. Burada genç kızların su götürmek için geldikleri bir çeşmeye yaklaşır. Bir maşrapa su ister ve kızlardan biri ona maşrapayı vermeye çalışınca diğeri maşrapadaki suyu dökmektedir. Bu yedi-sekiz kez tekrarlanır ve prens sabırsızlanarak bir açıklama ister. Anahit adlı kız, av sırasında terleyen o kişinin  (kim olduğunu bilmeden) soğuk su sağlığına zarar vermesin diye, terinin kuruması için zaman geçirdiği açıklamasında bulunur.

Prens kim olduğunu açıklamadan ama açıkça çok etkilenmiş olarak ayrılır, ancak birkaç gün içinde arabulucularını Anahit’e evlilik teklifinde bulunmak üzere yollar. Kızın babası saray elçilerine kızının kararının, zanaat bilen bir insanla evlenmek olduğunu ve onun prens olup olmamasının kendisinin umurunda olmadığını söyler. Aşık olan Vachagan, Anahit ile ancak halı dokumayı öğrendikten sonra evlenir. Aslında, bu beceri onun hayatını kurtaracaktır. Kral olduktan sonra idaresi dışındaki bir ülkede esir alınır. Gizli bir mesaj taşıyan bir halı dokur ve kendisini tutsak edenlere, kraliçenin iyi para ödeyeceğini söyler. Anahit mesajı okur, kralı kurtarır ve bundan sonra aklıyla, kralın ülkeyi daha bilgece ve başarıyla yönetmesine yardımcı olur. Bu hikaye yazar Ghazaros Aghayan’ın kalemiyle halk içinde yaygınlaştı. Karabağ’da Anahit’in adıyla bağlantılı birkaç yer bulunmaktadır.

Norshen köyü 

Norshen köyü, Martuni’nin 27 km kuzeybatısında, deniz seviyesinden 800 metre yüksekliktedir.

Surb Hovhannes (Aziz Yuhanna) Kilisesi (18. yy.) yarı harap durumdadır, çevresinde eski köylerin yerleşim yerleri ve onların etrafında mezarlıklar bulunmaktadır. 

Çınar ağacı

Skhtorashen köyü yakınlarındaki bu ünlü çınar ağacı 2000 yıldan daha eskidir. Yüksekliği 54 metre, gövdesinin çevresi 27 metre, kovuğu 44 metre karedir.Yaprakları 1400 m2 bir alanda gölge oluşturmaktadır.

Msmna köyü 

Shoshkavank (Shoska manastırı)

Msmna köyünün Shoshkavank’ı (Shoshka Manastırı) 12. yüzyılda inşa edilmiş ve 2000 yılında restore edilmiştir. Tepe üzerine inşa edilmiş olduğundan, Martuni ilinin muhteşem manzaralarını gözler önüne sermektedir. 

Köyde Surb Astvatsatsin (Meryem Ana) Kilisesi’nin (19. yy.) kalıntıları ve 9-17. yy.lara ait haçkarlar bulunmuştır.