“Artsakh: Tehlike altındaki Miras”. 2021 - Yerevan, 2022, Brüksel
Arsakh`ın kültür mirasına dair ilk sergi 2021`de 25 Nisan ile 6 Mayıs arasında Yerevan belediye binasının lobisinde açıldı. Serginin tanıtımı 24 Nisanda, Soykırımı anma gününde Yerevan`a gelen üst düzey heyetler ve Ermenistan`da akredite edilmiş yabancı diplomatlar için yapılmıştı. Serginin açılışını Ermenistan dışişleri bakanı Ara Ayvazyan yaptı. Onun açılış konuşmasından önce ve sonra “Hover” korosu bir konser verdi.
Bu sergi Kasım 2022`de kısmen Brükselde, Avrupa Parlamentosu binasında da açıldı.
Serginin içeriğine galince, bunu 1. fotograflar (asıl kısım), 2. Ortaçağ elyazmaları, 3. Şuşide basılmış ilk kitaplar ve 4. Artsakh halıları oluşturmaktaydı. Serginin ön tanıtımı 5. Artsakhın dini merkezleri ile mimari şaheserlerinin büyük ekrandan yapılan video gösterimi eşliğinde gerçekleştirildi.
Sergideki numunelerin seçimi Artsakhın manevi ve kültürel mirası ile muhteşem doğasını, aynı zamanda asırlar boyu süregelen devlet olgu ve kimliğini gösterip, kanıtlayacak şekilde yapılmıştı.
Serigde gösterimin başlıca unsuru olan fotograf ve resimler, on yıllarca süren çalışmarın ürünüydü, hem Artsakh Cumhuriyetindeki, hem de Azerbaycanın kontrolündeki yapıtlar ile toprakları da içeriyordu.
Bunlar aracılığıyla devlet olgusu ile egemenliği simgeleyen Ortaçağdan kalma kaleler, Ortaçağda inşa edilmiş tarihi köprüler, hem Ortaçağda hem de 20-21. asırlarda yapılmış kiliseler, manastırlar, arkeolojik kazı alanları, meliklerin konakları, müzeler ve müzede sergilenen eserlerden örnekler, el yazmalar, halılar, halıcılık göstergeleri, Ermeni Katolikosunun Artsakh ziyaretleri, mimarlık sanatının detayları, Ermenice kitabeler, dini yaşam manzaraları, Artsakhın doğası sergilenmekteydi, bu fotografların birçoğu çeşitli yıl ve mevsimlerde, helikopterden çekilmiştir.
Ayrıca belirtmek gereki ki, bu kültürel yapıt fotografları sadece 2020`ye, Azeri-Türk saldırısına kadar olan dönemi değil, aynı zamanda saldırı sonrasında ortaya konan vandalizm dönemi ile bunun sonuçlarını da kapsamaktadır.
Sergideki fotografların büyük bir bölümü, aynı zamanda serginin koordinatörü de olan Vahe Gabrielyan`a aitti. Eğer başka bir kaynak gösterilmemişse, bu fotograflar ömür boyu kendisine ait olarak kalacaktır.
Seçkin numuneler sitemizde yer almaktadır.
Zarar görmüş, işgal edilmiş, harabeye dönmüş veya tehlikeye maruz kalmış manastır ve kiliseler
Hovhannes Mkrtiç Kilisisinin kubbeleri2020 Azeri-Türk saldırısı sonrasındaHavaya uçuruldu1818`de inşa edilen Hovhannes MkrtiçKilisisinin kubbeleriniŞuşinin her yerinden görmek mümküdü. Bu yapıt iç donanımının özellikleriyle, diğer Ermeni kiliselerinden ayrılmaktaydı.Kubeler Azeri-Türk askerlerince kasten ya 2020 savaşı sonrasında, yada Şuşiişgalinin hemen ardından yıkılmıştır.Fotograflar: Vahe Gabrielyanın, (yukarı ve aşağı kısmın solunda), Karabağ notları ise Telegram Kanalının (aşağı kısmın sağında)
“Kanaç Jam” kilisesinin tahribi. Özel kiliselerden birinin, Hovhannes Mkrtiç`in (kubbelerinedeki metalin başlangıçta yeşil olması nedeniyle halk arasındaKanaç,yani yeşil Jam diye anıldı), kubbeleri Azeri-Türk güçlerince Şuşi işgalin izleyen ilk günlerde tahrip edildi.Uzaydan alınan görüntüler kilisenin diğer kısımlarının da tahrip edildiğini göstermektedir.Fotograflar: VaheGabrielyanın, (yukarı ve aşağı kısmın solunda),Karabağ notları ise Telegram Kanalının (aşağı kısmın sağında)
Roket atışına tutulan GhazançetsotsTehlike altında olup, kısmen tahrip edilmiştir. 2020 Azeri-Türk saldırısında işgal edildi.1988`de Azeriler Şuşiyi Ermenilerden arındırmış, 2020`de ise doğaları gereği şehri kundaklamaya, insanlari katletmeye koyulmuşlardı, Sovyet Azerbaycanının 70 yıllık hakimiyetinde, Ermenilere ait her şeyin imha edildiği, melek heykellerinin kırılıp,kilisenin silah deposu olarak kullanıldığı gibi. 2020`de bunlar yüksek isabetli roketlerle, aşağıdaki resimde görüldüğü üzere, kiliseyi vurdular.Fotograflar: Vahe Gabrielyanın (yukarıda) ve Davit Ghahramanyanın (Aşağıda)
Roket atışına tutulan,Ghazançetsots.Tehlike altında olup, kısmen tahrip edilmiştir. 2020 Azeri-Türk saldırısında ilgal edildi.Şuşinin kurtalışı sonrasında Ghazançetsots restore edilip, eski görkemine kavuşmuş, ibadete açılmış ve Artsakh Theması liderinin mekanı olmuştu. 2019`da Stepanakart`in Surb Astvatzamor Hovanu kilisesi takdis edilene kadar Ghazançetsots yine piskoposluk merkeziydi. Fotograflar: Vahe Gabrielyanın (yukarıda) ve Davit Ghahramanyanın (Aşağıda)
Horekavank Tehlike altındadır.2020 Azeri-Türk saldırısındaişgal edilmiştir. 13. asra ait bu manastır Taliş köynün 3-4 km. güney-batısındadır.Manastırın bitişiğindeki bu yerleşim birimi şimdilerde terk edilmiştir, ancak mezarlık Taliş köylülerince hala kullanılmaktadır. Mezarlığın eski kısmında Gülistan melikleri yatmaktalar. Melik Beglaryanın malikanesinin harabeleri Manastırın 100-120 m. ilerisindedir
Hanberd Kilisesi ve haçkar Tehlike altındadır.2020 Azeri-Türk saldırısındaişgal edilmiştir.Hanberd Kalesi yakınlarında bulunan kilisenin belirli kısımları muhtemelen 13. asırda inşa edilmiş, diğer yapıların yapılış tarihi ise belli değildir. Özel kabartmalarla bezenmiş haçkar da yine 13. asra aittir.
Surb Harutyun Kilisesi, Hadrut Tehlike altındadır.2020 Azeri-Türk saldırısındaişgal edilmiştir.Hadrut şehrinin Surb Harutyun Kilisesi bir gemili bazilika olup, 1621`de inşa edilmiştir.Kilisenin sadece küçük kulesi kesme düzgün taşla yapılmıştır. Kilise gibi kilisenin iç duvarları da fresklerle kaplıdır.
Dadivank`ın haçkarları Manastır tehlike altındadır. Bölge ise 2020 Azeri-Türk saldırısındaişgal edilmiştir.Yapılış tarihi 13. asır olan iki haçkar, muhteşem oyma nakışlarıyla Ermeni haçkar sanatının en güzide numuneleri arasında yer almak tadır.1283 yılında manastır başrahibi Atanas tarafından yaptırılan bu iki haçkar Manastırın çan kulasinin alt kısmına yerleştirilmiş olup, Surb Katolike Ana Katedralin girişini tamamlamaktadır.
Dadivankta ibadet Dadivank 2020 Azeri-Türk saldırısındaişgal edilmesisinden itibaren tehlike altındadır.Artsakh ve tüm Ermenistanda tanınan Hayr Hovhannes o sırada Dadivankın başrahibiydi (aynı zamanda Artsakhın Ortaçağdan kalma bir başka manastırının, Gandzasarın da eski başrahibi),Surb Katolike Katedralindeki bu ayini kendisi yönetmektmiştir.
Dadivankta Patarak ve inanlarTehlike altındadır.2020 Azeri-Türk saldırısındaişgal edilmiştir.Dadivankın yeniden takdisini Artsakh Theması dini lideri, başpiskopos Parkev Martirosyan Mayıs 2019`da resorasyon çalışmaları sürerken gerçekleştirmişti. Daidivank birçok inananlar için kutsal mekan olarak hac ziyareti yapılan yerdir. Birçokları buraya ibadet etmek, birçokları manastırın muhteşem mimarisi ve tarihiyle gururlanmak için gelmekteler.
Hz. Grigoris`in Amaras Manastırındaki türbesi Artsakh kontrolünde olmasına rağmen Azerilere yakın olması nedeniyle yine de tehlike altındadır.4. asırda Amarası yaptıran Grigoris , Artsakh Themasının kurucusu Grigor Lusavoriçin öz torunudur. Komşu bir ülkede Hristiyanlık vaaz ederken katledilmilmiştir.Artsakhın ilk, 1992-1994 savaşında, Azeri özel polis güçleri Manastırı geçici olarak kontrolleri altına almış, Grigorisin türbesine de ateş açmışlardı, ileride bu vandallık yeniden tekrarlandı.
Avetaranots`un Bakire Manastırı Tehlike altındadır.2020 Azeri-Türk saldırısındaişgal edilmiştir.Bakire Manastırının(1616)Surb Nşan Kilisesi Varanda Meliklerinden Melik-Şahnazaryanların aile mezarlığıydı.Bu melikler Artsakhta oluşan prenslikleri yönetmekteydiler. Mezar taşı ise Melik Huseynin cesur kızı Gayaneye aittir.
Tumi`nin Karmir Kilisesi Tehlike altındadır.2020 Azeri-Türk saldırısındaişgal edilmiştir.Şimdiki Hadrutun Tumi köyü Dizakın Artsakhın Ermeni krallılklarından/prensliklerinden birinin hükümdarlık merkezi olmuştur.Bu hükümdarlara ait yapıların harabeleri arasında saray,çeşme, mezarlık ve bir de kilise mevcuttur ki,Karmir Kilise olarak adlandırlmaktadır.Karmir Kilisenin cephesi şimdilerde tarih ve jeoloji müzesi olmuştur, ayrıca kitabesi de vardır, buna göre kilise 1000 yılında Movsesin oğlu Kral Gagik döneminde, Movsesin kızı Sofi tarafından yaptırılmıştır.
Havari Yeghişe Manastırı Tehlike altındadır.2020 Azeri-Türk saldırısındaişgal edilmiştir.Manastır Mrav Sıradağlarının eteklerinde,Mataghis köyü yakınlarında olup, HavariYeghişenin mezarı üzerine inşa edilmiştir.İlk zamanlarda Nersmeha`nın kutsal mekanı olarak biliniyordu,Hristiyanlığın kabulü sonrasında hemen yakınındaki şelalenin adıyla Crvştik diyeanılmaya başlandı.Aranşahik Haneanından olan Artsakh Kralı Vaçakan Barepaşt, Yeghişenin katledildiği yere bir sütun dikti, Havarinin cenazesi ise sonradan orada inşaedilen Manastıra nakledildi.Ayakta kalan 7 kilise ve şapeller 12-17. asırlarda inşa edilmiştir. Fotograflar: Samvel Karapetyanın ve Ermeni Mimarisini Araştırma Vakfının.
Yerits Mankants ManastırıTehlike altındadır.Yerits Mankants Manastırı Tonaşen köyünden 10 km. uzaklıkta olup, Mrav Dağının eteklerinde yer almaktadır.17. asırda Gandzasar Katolikosluğuna alternatif olarak kurulmuştur.Mimar Sargis Kiliseyi inşası için emeğini hiç esirgememiş,bunu Gandzasar`ın Hovhannes Mkrtiç Kilisesi örneğiyle bazilika olarak yapmıştır. Manastır ileriki yıllarda el yazmalar merkezine dönüşmüştü.Fotograflar: Davit Hakobyanın (yukarıda), Ermeni Mimarisini Araştırma Merkezinin ( aşağıda), Sasun Danielyanın.
Elyazmalar
(Elyazmaların resimlerini bize Matenadaran tahsis etmiştir)
Elyazmaları süsleme sanatıArtsakhta Matenadaranın Gandzasar şubesinin numunelari geçici olarak Yerevan`da sergilenmektedir. Bunlardan 13-15. asırlarda yeniden yazılan bu İncil Hovhannes ve Toros tarafından resimlenmiştir. Soltaraftaki resim Hz. İsanın vaftizini ve bunu izleyen kitleleri tamsil etmektedir. Sağ taraftaki resim ise Hz.İsanın Kudüse girişi göstermekte. Bu konular Ortaçağ Ermeni el yazmalarında sıkça işlenmiştir.
El yazmaları süsleme sanatıArtsakh `ta Matenadaran`ın Gandzasar şubesinin numuneleri, geçici olarak Yerevan`da sergilenmektedir.1212`de Gandzasar`da yazılan Vakhtang-Tangik (Khaçen Vakhtangı)adlı el yazmadan bir sayfa, burada Hz. Meryem Hz.İsa ile resmedilmiş, yanıbaşlarında baş melek Cebrail ve iki evanjelist. Yukarıda mihrap,aşağıda sağdaki ise Havari Pavlostur.Bütün sayfalar aynı el yazmadan alınmıştır.Bu el yazma bölgeden günümüze ulaşan resimlenmiş en eski eser olup, Toros`un kaleminden çıkmıştır.
Müzeler
Şuşi Tarih Müzesi Yağmalanmıştır, bazı kaynaklara göre de tahrip edilmiş.2020 Azeri-Türk saldırılarında işgal edildi. Şuşi Tarih Müzesi Mayıs 1992`de kuruldu.Müzede Arkolojik kazılarda elde edilen,yöreye ait buluntular sergileniyordu ki, bunların tarihi taş devrinden geç bronz çağına uzanmaktdır.Aynı zamanda burada 19-20. asırlara ait Kale içi yaşamı yansıtan eşyalar de yer almaktadır.Özel bölümlerde ise 1920`de Şuşinin Türk-Azeri güçlerince ateşe verilmesi, binlerce Ermeninin katli ve 1992`de şehrin kurtalışını anlatan malzemeler sergilenmektedir.
Şuşi Sanat Merkezi2020 Azeri-Türk saldırılarında işgal edildi.Yağmalanmıştır. 2020 Azeri-Türk saldırılarında işgal edildi. Şuşi Kültür Merkezi şahsi bir girişimle 2012`de kuruldu.1992`de Ermeniler şehri kontrolleri altına aldıklarında, binası yarı yıkık durumdaydı. Dolayısıyla esaslı bir tamire tabi tutulmuştu.2020 Azeri-Türk işgali öncesinde binanın birinci katı Karabağ halılarının daimi segilenmesine, ikinci katı ise güzel sanatlara ve heykeltraşlığa ayrılmıştı.
Şuşi Sanat MerkeziHalı Müzesindeki numunelerin bir bölümü tamamen, diğer kısmı tamamen yağmalanmıştır. 2020 Azeri-Türk saldırılarında işgal edildi.Şuşi Halı Müzesi 2013`te Şuşi Sanat Merkezinde Karabağ halılarının kalıcı sergisini açmıştı. Müze Artsakhın tüm bölgelerinden 17. asrın sonlarından 20. asrın başlarına kadar olan zaman içindeki yaklaşık 250 halıyı kolleksiyonuna dahil etmişti.Ayrıca müze bu halıların aidatını da belirlemişti. Bu özel kolleksiyonun bir kısmı kayıp, zira 2020 yılının sonbaharında Azeri-Türk güçleri şehri önce bombaladılar, ardından da kontrolleri altına aldılar.
Şuşi Sanat MerkeziYağmalanmıştır. 2020 Azeri-Türk saldırılarında işgal edildi.Karabağ halılarının kalıcı sergisi haricinde, merkezin ikinci katında güzel sanat, heykelcilik eserleri ve kazılardan elde edilen buluntular, Artsakhın güncel yaşamına ait eşyalar da sergileniyordu.
Martuni Yurt Bilgisi Devlet Müzesi, Martuni köyünde elde edilen buluntular, Artsakh topraklarının miliyonlarca sene okyanus suları altında kaldığına işaret etmekte, her ne kadar karla kaplı dağlar buna inanmamızı güçlendirse de.
Hadrut Yurt Bilgisi Devlet Müzesi Tehlike altındadır.2020 Azeri-Türk saldırısındaişgal edilmiştir.Artsakh`ın diğer müzelerinde olduğu gibi, Hadrut Yurt Bilgisi Devlet Müzesinde de en eski çağlardan, son zamanlara ait buluntular ve Ortaçağdan bize ulaşan haçkarlar sergilenmektedir. Hadrut bölgesi, orada ele geçirilen tarih öncesi canlıların fosilleri ve Ortaçağ haçkarlarıyla tanınmıştır. Bağımsızlık öncesi müzenin müdürü, bağımsızlık sonrasında Artsakh Parlamentosu başkanı olan Artur Mkrtçyandı.
Kaşatagh Yurt Bilgisi Devlet Müzesi, Berdzor Tehlike altındadır.2020 Azeri-Türk saldırısındaişgal edilmiştir.1998`de elde edilen dini ritüel küpü (yukarıdan solda) M.Ö.2 bin yılının sonlarına, binici yılın başlarına aittir.Aşağıdaki küp ise Kaşatagh`ın Aghavna köyünde bulunmuş olup,bininci yıllardan kalmadır.2004 yılında Keren köyünde elde edilen diğer küpler ise M.Ö. 5-7. asırlara aittir.
Tigranakert Müzesi Tehlike altındadır.2020 Azeri-Türk saldırısındaişgal edilmiştir.Tigranakert kazılarında elde edilen ve yerel müzede sergilenen çömlekler/küplerin tarhi M.Ö birinci asır ile Miladi birinci asırdan Ortaçağa kadar uzanmaktadır.
Şuşi Görsel Sanatlar MüzesiYağmalanmıştır. 2020 Azeri-Türk saldırılarında işgal edildi.Şuşi Görsel Sanatlar Müzesinde sergilenen numuneler kolleksiyoncular,ressamlar, haykeltraşlar tarafından müzeye bağışlanmış olup, farklı zaman birim ve uslüpları temsil etmekteler. Dünyaca ünlü Komitasın heykeli Albert Sargsyanın, hemen yanındaki Alyonuşka adlı tablo anonim ressamın, altındaki “Bahar” tablosu da Ermeni ressam Aleksan Atayanın eseridir. Bu eserler ve tüm kolleksiyon istılacıların eline geçmiş bulunmaktadır.
Şuşi Görsel Sanatlar Müzesi Yağmalanmıştır. 2020 Azeri-Türk saldırılarında işgal edildi.Şuşi Görsel Sanatlar Müzesi Prof. Grigori Gabrielyantsın girişimiyle (Sergey Avagyanın portresinde üst sıranın ortasında görünmektedir),kurulmuş olup, aslında onun zengin kolleksiyonu, çok daha büyük sergilere esas teşkil etmiş, Ermenistan ve Artsakh dahil birçok ülkenin dünyaca ünlü ressamlarının bağışlarıyla oluşmuştur.
Şuşi Görsel Sanatlar Müzesi Yağmalanmıştır. 2020 Azeri-Türk saldırılarında işgal edildi. Daha Sovyetler Birliği döneminde Azeri yönetimince tahrip edilen Şuşi geleneksel Ermeni kültür merkezi, doğaldır ki,1992`deki kurtuluş sonrasında Artsakhın en büyük müzelerine sahip olacak ve bu müzeler muhtemelen en iyileri arasında yer alacaktı.Eski bir kervansarayın binası restore edilerek, 2010 yılında görsel sanatlar müzesine dönüştürülmüştü, 2013`te 600`ü aşkın tablodan oluşan bir sergiye sahipti.
Ermeni Sikkeler MüzesiYağmalanmıştır. 2020 Azeri-Türk saldırılarında işgal edildi. Şuşi ErmeniSikkeler Müzesi Tzopk Ermeni Krallığına, Büyük Tigran, Artavadz gibi Artaşesyan Hanedanı krallarına,Kilikya Ermeni Krallığına ait tarihi sikkelerin yanısıra,Rusya İmparatorluğu ile Sovetler Birliği para ve banknotlarına sahipti. Segide Artsakha özel bölüm ayrılmış olup, burada Tigranakert kzılarında elde edilen sikkelerin yanısıra, 18 asrın sonlarında 20. asrın başlarında Şuşide kesilen sikkeler ile Ermenistan Merkez Bankasının tedavüle koyuduğu,Artsakha bağışladığı kağıt paralar da sergileniyordu.
Şuşi Jeoloji Devlet Müzesi Yağmalanmıştır. 2020 Azeri-Türk saldırılarında işgal edildi.2014`te kuruldu,ferdi kolleksiyonu müze için esas olan Grigori Gabrielyantsın adını taşımaktadır. Jeoloji doktoru olan Gabrielyants 1989-1991 yıllarında Sovyetler Biriğinin jeoloji dalındaki son bakanı olmuştur.Şimdi ise Artsakh cumhurbaşkanının danışmanıdır.
Şuşi Jeoloji Devlet Müzesi Yağmalanmıştır. 2020 Azeri-Türk saldırılarında işgal edildi.Müze kolleksiyonu dünyanın çeşitli yerlerinden getirilmiş jeolojik kalıntıları içermektedir.Bu kalıntılardan en eskisi, yapılan hesaplamalara göre birkaç yüz yıllıktır.Çoğu 48 farklı ülkeden getirilen numuneler arasında, Rusya Federasyonun 20 bölgelerinde toplanan 400 numune Gabrielyants`ın ferdi kolleksiyonunda yer almaktaydı.
Şuşi Jeoloji Devlet Müzesi Yağmalanmıştır. 2020 Azeri-Türk saldırılarında işgal edildi.2014`te kurulan Yurt bilgisi Devlet Müzesinde jeolojik buluntular sergilenmektedir, özellikle de Artsakh yöresinde eldeedilen, bunların en eskisinin yaşı 146 miliyondur ve Artsakhın yanısıra 40`ı aşkın yörelerde ele geçen mineraller de kalıcı serginin unsurlarındandır.
Şuşi Jeoloji Devlet Müzesi.Yağmalanmıştır. 2020 Azeri-Türk saldırılarında işgal edildi.2014yılında kuruldu,Grigori Gabrielyantsın adını taşımaktadır.Onun şahsi kolleksiyonu müze için temel oluşturdu. Jeoloji bilimleri doktoru olan Profesör Gabrielyants 1989-1991 yıllarındaSovyetler Birliğinin son jeoloji bakanı olmuştur.Şimdi Artsakh Parlamentosu başkanının danışmanıdır.
Ortaçağ Köprüleri
Hunot köprüsü Tehlike altındadır.2020 Azeri-Türk saldırısındaişgal edilmiştir.Hunot köprüsü Şuşiyi çevre yerleşim birimlerine bağlamak amacıyla 1720`de inşa edilmiştir.Her ne kadar yakınındaki köy harabeyeçevrilmiş olsa da, Hunot vadisini aşmak için köprü hala kullanılmaktadır.
YeniKaravaz Köprüsü, Araks Irmağı üzerinde.2020 Azeri-Türk saldırısındaişgal edilmiştir.Yeni Karavaz Köprüsü (Hudaferrin veya Khudaferrinolarak da tanınmaktadı)eski köprüden pek uzakta değildir, Araks Irmağının üzerine, Diri Dağının eteklerinde yapılmıştır.On beş kemerli bu köprüye dair tarihi kayıtlara 16. ve sonraki asırlarda raslamaktayız.Deniz seviyesinden 246 m. yükseklite bulunan köprü 12-13. asırlarda inşa edilmiştir.Ancak bazı bölümleri sonra eklenmiştir.Uzunluğu 200 metredir.
Halivor Köprüsü Tehlike altındadır.Hadrut bölgesi 2020 Türk-Azeri saldırısında büyük ölçüde işgal edilmiştir. Halivor (Tzeruni) Köprüsü,Hadrut ilçesi Metz Tagher köyünün 2 km. güney-batısında, İşkhanaget Çayı üzerinde inşa edilmiştir. Köprüdeki kitabe 1835 ylında yapıldığını yazmaktadır. Uzunluğu 5․5 m., genişliği 3 metredir.
Halivor Köprüsü Tehlike altındadır.Hadrut bölgesi 2020 Türk-Azeri saldırısında büyük ölçüde işgal edilmiştir. Halivor (Tzeruni) Köprüsü,Hadrut ilçesi Metz Tagher köyünün 2 km. güney-batısında, İşkhanaget Çayı üzerinde inşa edilmiştir. Köprüdeki kitabe 1835 ylında yapıldığını yazmaktadır. Uzunluğu 5․5 m., genişliği 3 metredir.
Ermeni Katolikosların Artsakh Themasına yapmış oldukları ziyaretler
Bu fotografların orijinalleri Surb Ecmiatzin tarafından tahsis edilmiştir
Katolikosun Amaras ve “Kanaç jam” ziyareti Amaras, çevrede Azeri askerlerin bulunmasından dolayı tehlike altındadır.”Kanaç Jam ise kısmen tahrip edilmiştir.Dünya Ermenilerinin dini lideri Katolikos I Vazgen 1957 yılındaki Artsakh gezisi kapsamında Amaras Manastırında (solda) ve “Kanaç Jam” diye tabir edilen Şuşi Hovhannes Mkrtiç Kilisesinde de bulunmuştur.
Katolokosun Şuşi ziyareti Şuşi 2020 Azeri-Türk saldırısındaişgal edilmiştir. Dünya Ermenilerinin dini lideri Katolikos I Vazgen 1957 yılındaki Artsakh gezisi kapsamında Şuşide bulunmaktadır.Artsakhın iki görkemli kilisesi feci durumdaydı. Bir zamanlar mamur olan, 30 bin Ermeninin yaşadığı Şuşinin Ermeni kesimi ise Azerilerin istilasına uğramış, bunların Ermenileri katledip,şehri ateşe vermesinden on yıllar sonra dahi tahribatı ortadan kaldırmak mümkün olmamıştı.
Katolokosların Gandzasar ziyaretleri Katolokoslar I Vazgen ile II Garegin Hazretleri sırasıyla 1957 ve 1995 yılında Gandzasarı ziyaret etmişlerdi. Bu manastır ibadet mekanı olarak Artsakhın Azerbaycandan ayrılıp, bağımsızlığın ilan etmesinden ve bölgenin Artsakh savunma güçlerinin kontrolüne geçmesinden sonra açılıp, restore edilmiştir.
Katolokosun “Kanaç jam” Gandzasar züyaretleri“Kanaç Jam” 2020 Azeri-Türk saldırısında tahrip edildi. Gandzasar ise Artsakh Cumhuriyetinin kontrolündedir.Dünya Ermenileri Katolikosu II Garegin 1995`te, Artsakh gezisi kapsamında Şuşi Hovhannes Mkrtiç Kilisesi ile (kilise “Kanaç Jam” olarak da bilinmektedir) Gandzasar Manastırında.
Halıcılık
Artsakh halıları Şuşi Halılar Müzesi bombardımanlardan bir hayli zarar gördü,2020 işgali sonrasındaki durumu ise meçhul.Halı kolleksiyonunun bir kısmı müzeden alınmıştır.Karabağ halılarının ünü çoktandır bölge dışına taşmıştı.Birçok aile nesilden nesle aktarılmış halılara ve halıcılık meziyetlerine sahiptir.Halı dokumak satış amacıyla yapılmıyordu.Halı ev sahibi için dokunuyordu, eğer satılacaksa da, bu çok ender yapılıyordu. Halı fotografları: Vahram Tatikyanın, harita ise Yer bilim ve Harita Merkezinin.
“Karabağ Karpet” halıcılık işletmesi fabrikasında modern halıcılık. İşletmenin bazı şubeleri 2020 Azeri-Türk saldırısındagasp edilmiştir.Karabağ Karpetişletmesigenellikle Artsakh üslubunda Ermeni halılarıüretmekteydi.Halıcılıkta Karabağın tarihi geleneklerine bağlı kalınarak,bölgeye özgü üretim yapılırken,yerel koyun yünü kullanıyordu, işletme Şuşi ve Hadrutta şubeler deaçmıştı,ancak bu şehirler 2020 Azeri-Türksaldırısında işgal edilince bunlar gaspedilmek durumunda kaldılar.
Arkeolojik Sit Alanları ve Kazılar
Azokh Mağarasındaki kazılar Tehlike altındadır.2020 Azeri-Türk saldırısındaişgal edilmiştir.Numuneler gaspedilmiştir.Deniz seviyesinden 962 metre yükseklikteki Azokh köyü yakınlarında bukulunan Azokh Mağarası çeşitli oyuklardan oluşan, büyük bir kireçli toprak sistemidir.Mağara 1960`ta bulunmuş olup, orada yapılan kazılarda tarih öncesi insanın çene kemiği bulunmuştu.Bunun Neandertal ve Homoerektus insanı dönemine ait olduğu, Hajd el Berg döneminden kaldığı sanılmaktadır. Mağaradaki kazılara Dağlık Karabağ Cumhuriyetini hükümetinin daveti ve uluslararası arkeologların katılımlarıya 2002`de başlanmış ve bunlar 2019`kadar sürmüştü. Fotograflar: Levon Yepiskoposyanın
Karitak mağarasındaki kazılar Tehlike altındadır. 2020 Azeri- Türk saldırısında işgal edilmiştir. Karintak Mağarası Küçük Kafkasyanın güney-doğusunda, iyi korunmuş sit alanıdır.Burada uluslararası çalışma grupları kazılara 2016`da başlamış, saha çalışmaları 2017-2020 yıllarda da sürdürülmüştür. Bu sit alanı Orta Taş devrinden Bronz Çağına kadar uzanan farklı kültür tabakalarını içermektedir. Burada çeşitli kemik,tohum ve çömlek kalıntıları ele geçirilmiştir. Fotograflar: Levon Yepiskoposyan`ın
Anıtlar ve Dini yapıtlar
Şuşide Vazgen Sargsyan anıtıAnıt 2020`de Azeri-Türk güçlerince yıkılmış ve parçalanmıştır.Vazgen Sargsyan Ermenistan savunma bakanıydı, sonra başbakan olmuştu,1991-1994`deki birinci Karabağ savaşı kahramanıdır.1999`da Ermenistan parlamentosunda tertiplenen terörün kurbanı oldu. Şuşiyi ele geçiren Azerilerin ilk işi oradaki Vazgen Sargsjan anıtını yıkıp, parçalamak olmuştur.Fotograflar:Dini merkez Ecmiatzinin
Taliş`teki İkinci Dünya Savaşında ölümsüzleşenler anıtıİşgal sonrasında vandalizmin hedefi olmuştur. Şimdiki durumu ise meçhul.Vandalizm daima Azeri saldırılarının ayrılmaz parçası olmuştur.2006`da Nakhicevan Nor Cugha mezarlığındaki Ortaçağdan kalma binlerce haçkarın Ermeni izerinin kasten yok edilmesine yönelik imhasını, 2020`de İkinci Dünya Savaşı kurbanlarının işgal edilen Talişteki anıtlarının imhası izledi. Oysa Sovyetler Birliğinin bir parçası olan Azerbaycan da Faişizme karşı mücadeleye resmen katıkmıştır.Fotoggraflar: Vahe Gabrielyanın (yukarıda) ve Anuş Ghavalyanın (aşağıda).
Şuşi (Gohar Ağa) Yukarı Camii2020 Azeri-Türk saldırısında işgal edilmiştir.Caminin tarihi İranlı uzmanların yardımıyla etraflıca incelendikten sonra, Cami sürekli Artsakh hükümeti ve Doğunun Tarihi Mirasının Restorasyonu Vakfının girişimiyle Ermenistanın Gelişmesi girişiminin Artsakhın geliştirilmesi programına dahil edilmişti.
Akna (Ağdam) Camii2020 Azeri-Türk saldırısında işgal edilmiştir.Daha 1991-1994 savaşı yıllarında dikkate değer görülmüş, Karabağ savunma güçleri o toprakları kurtarırken, Artsakhın köy ve şehirleri sürekli bombalanıyordu.Cami 1868-1870 yıllarında inşa edilmiştir, kubbesi ve tavanıyla Şuşi Yukarı Camiini andırmaktadır.Artsakh hükümetince restore edilmiştir.
Savaşın diğer tahribatları ve diğer fotograflar
Mekhakavan Kilisesinin takdisi ve imhası 2020 saldırısından sonra Azerbaycan liderlerinin talimatıyla tahrip edilip, yer yüzünden silindi.Mekhakavan veya Crakan Kilisesi Türk-Azeri güçleri ve Türkiye tarafından sahaya sürülen kiralık cihatçı teröristlerce işgal edildğinde hala ayaktaydı.Yöre işgal edilince derhal kirletildi, bir süre sonra da, Azerilerin diğer Ermeni eserlerine yaptıkları gibi imha edildi.Fotograflar:https://artsakhpress.am and https://www.bbc.com/news/av/world-europe
Kültür ve Gençlik Merkezi, Şuşi,2020 Azeri-Türk saldırısında işgal ve tahrip edilmiştir.Şuşi Gençlik ve Kültür Merkezi Ekim 2020`de Azeri güçleri Artsakha Türk silahlı kuvvetlerinin ağır silahları ve Suriyeli cihatçı kiralık teröristler desteğinde saldırırken imha edildi.Fotograflar:Vladimir Gevorgyan ve Davit Ghahramanyanın.
Artsakh Meliklernin konaklarıTehlike altındadır. 2020 Azeri-Türk saldırısında işgal edilmiştir.Ortaçağ Ermeni mimarisi daha çok kiliseleriyle tanınmaktadır, zira bunlara oranla sivil yapılar çok az sayıda korunmuştur.Hadrut bölgesi köylarinden Togh`ta Melik Yeganın (yukarı kısım, solda), Taliş köyü yakınlarında ise Melik Beglaryanın (aşağı kısım solda)konaklarının harabeleri ile 15-18. asırlarda Artsakhı yöneten, büyük ölçüde bağımsız olan bu meliklerin Martakert ve Hadruttaki malikaneleri.Fotograflar:Vahe Gabrielyanın, harita Yer Bilim ve Haritacılık Merkezinin